Ngjarja
Në Delvinën e djegur nga luftërat e gjata për liri e ekzistencë lindi e u rrit një burrë i quajtur Gjin Aleksi. Ishte nga ata njerëz që nuk kërkonte lavdi, por që gjithsesi mbetej në mendjen e të tjerëve. Prijës vendi, i krishterë nga feja dhe i marrosur pas dheut të të parëve të tij, Gjin Aleksi ishte njeriu që ndërtonte kur të tjerët shkatërronin e përvëlonin gjithçka. Thuhet se ai ngriti me mund dy kisha – atë të Rusanit dhe të Papuçisë – dhe se fliste rrallë, por fjala e tij zinte vend. Ishte koha kur çdo ndërtim kishte një rëndësi më të madhe se mund të imagjinohej: një gur i vënë mirë sot, mund të qëndronte për qindra vjet. Por nuk kaloi shumë, dhe një dorë tjetër, më e fortë, u shtri mbi jugun e Shqipërisë: osmanët nuk erdhën thjesht si pushtues të huaj, por si një rend i ri, me ligj të huaj dhe besim të huaj. Shumë prej atyre që deri dje luteshin në kishë, tashmë ndodheshin përballë zgjedhjes së vështirë: të qëndronin, të iknin, apo të përshtateshin me besimin e ri fetar. Disa i braktisën kishat, të tjerë u përshtatën. Gjin Aleksi, siç thotë një gojëdhënë e ruajtur në zonë, zgjodhi të mos e linte fatin e popullit të tij në duart e të tjerëve. Ai pranoi fenë e re, por pa e braktisur shpirtin e tij. Vendosi që aty ku dikur kishte ndërtuar për të krishterët, të ndërtonte për myslimanët. Jo nga dashuria për sulltanin e as për para, por nga përgjegjësia për njerëzit e tij. Atë mëngjes, kur vendimi u poq në mendjen e tij, Gjin Aleksi zbriti në sheshin e fshatit dhe u drejtua nga burrat që po e prisnin. Fjalët i kishte të pakta, por të rënda: "Nuk po ndërroj as kujtimin e të parëve tanë, e as vendin tim. Po ndërroj mënyrën si do ta mbroj këtë tokë. Këtu, ku dikur ndërtuam për shpirtin, do të ndërtojmë sërish. Një vend të ri lutjeje, për një kohë të re. Po gurët do jenë tanët, dhe emri, emri im do mbetet në portë. A jeni me mua?" Plaku Lekë, që kishte rritur tre djem në atë lagje, ngriti kokën dhe tha ngadalë, sikur pëshpëriste, ndonëse të gjithë e dëgjuan qartë e shkoqur: "Po ti, Gjin, do të lutesh me ne?" "Do të lutem që kjo tokë të mos na mallkojë, që të mos harrojmë kush ishim, edhe kur ndryshojmë në dukje. Unë do jem me ju. Por ky nuk është premtimi i një burri. Ky është premtim i gjithë vendit. Na bashkon gjuha, traditat e zakonet e popullit tonë dhe jo feja", u përgjigj Gjini. Një tjetër burrë, Tanushi, që kishte qenë shërbëtor në shtëpinë e tij, foli: "Nëse do të jetë me dorën tënde e jo të huajve, nëse do ngrihet me gurët tanë, atëherë po. Po na e drejtove ti, ne vijmë pas teje." "Nuk ka nevojë për bekim nga Stambolli. Ne jemi bekimi i vetes tonë," mërmëriti Gjin Aleksi, dhe të nesërmen filloi puna. Gurë, qerpiçë, mure të ringritur, duar që gdhendnin me kujdes, fjalë që nuk thuheshin, por kuptoheshin. Në atë kodër, populli i vogël i Delvinës ndërtoi xhaminë e vet, me heshtjen e të kaluarës dhe durimin e të tashmes. Kur u ngrit minarja, nuk bërtiti askush. Vetëm një plakë tha: "Po ajo kupola, duket sikur i jep hije gurëve të vjetër. Si ta dinte se po ndërton mbi kujtim." Sot, kur kalon nëpër Delvinë dhe sheh xhaminë e vjetër mbi kodër, me gurët që s’kanë lëvizur prej shekujsh, ndjen një lloj qetësie që vjen jo nga madhështia, por nga përulësia. Ajo xhami nuk flet me zë të lartë, por flet drejt: tregon historinë e një kohe të trazuar, ku njeriu zgjedh të mos zhduket, por të përshtatet – pa harruar kush ishte.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Shekujt XVI–XVII
Përmbledhja Historike e Periudhës
Shekujt XVI–XVII përbëjnë një periudhë vendimtare për shndërrimet fetare dhe kulturore në Shqipëri. Me konsolidimin e sundimit osman, në shumë zona të vendit filloi kalimi gradual nga krishterimi në besimin islam. Ky proces nuk ishte linear dhe homogjen, por i shtrirë në kohë dhe i ndikuar nga faktorë të ndryshëm politikë, ekonomikë, shoqërorë dhe shpirtërorë. Ndërkohë që ndërtimi i xhamive të reja dëshmonte konsolidimin e besimit islam, shumë kisha të vjetra u përshtatën për rite të reja, duke reflektuar jo vetëm ndryshimin fetar, por edhe një vazhdimësi të kujtesës kolektive. Në këtë sfond, Xhamia e Gjin Aleksit në Delvinë është një rast emblematik për ndërthurjen e besimeve dhe kujtesës historike. Sipas të dhënave të mbledhura nga etnologët në vitet 1950–1960, Gjin Aleksi përshkruhet si një figurë historike që veproi në prag të pushtimit osman në jug të Shqipërisë. Ai konsiderohej si një prijës vendas i krishterë i zonës së Delvinës, që kishte luftuar kundër forcave osmane, por edhe kundër venecianëve. Sipas kësaj tradite gojore, ai kishte ndërtuar dy kisha: atë të Rusanit dhe të Papuçisë. Pas rënies së Delvinës nën sundimin osman, këto kisha u shndërruan në xhami.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Xhamia e Gjin Aleksit, ndryshe nga shumë xhami të tjera të ndërtuara rishtazi gjatë periudhës osmane, është ndërtuar mbi themelet e një kishe të hershme. Shumë vizitorë e përshkruajnë këtë xhami si një nga objektet më të veçanta për nga ndërthurja arkitektonike. Struktura e saj përfshin elementë që tregojnë përdorimin paraprak si kishë, gjë që është e zakonshme për shumë ndërtesa fetare të zonës ballkanike gjatë shekujve të islamizimit. Xhamia gjendet në Delvinë, në një pozicion të ngritur, dhe është ndërtuar me gurë të latuar me përpikëri. Dritaret dhe kolonat ruajnë një stil që ndërlidhet me ndërtimet kishtare bizantine, ndërsa kupola dhe minarja janë shtesa osmane të mëvonshme. Kjo dëshmi materiale konfirmon se objekti nuk ishte ndërtuar nga e para, por ishte përshtatur me ndryshime të buta për të përmbushur nevojat e ritit islam. Ruajtja e emrit të Gjin Aleksit ndodhi jo si pasojë e një konvertimi personal të princit, por si respekt për figurën e tij historike.
Mesazhi
Xhamia e Gjin Aleksit është shumë më tepër se një monument fetar. Ajo është një pikëtakim i memories historike me realitetin kulturor të ndryshimeve shoqërore. Ruajtja e emrit të një princi të krishterë në një objekt kulti islam flet për një ndjeshmëri të thellë ndaj historisë, për respektin që një komunitet ka treguar për të kaluarën e vet, pavarësisht transformimeve ideologjike apo fetare. Në këtë kuptim, xhamia është një simbol i tolerancës, i ndërgjegjes historike dhe i vazhdimësisë së identitetit lokal. Kjo histori sjell një interpretim të rëndësishëm mbi ruajtjen e emrit të themeluesit origjinal, një figurë e krishterë, edhe pasi objekti u përshtat për fenë islame. Ky fakt tregon për një formë të trashëgimisë kulturore të ndërthurur, ku kujtesa e komunitetit i mbijetoi konvertimit fetar dhe krijoi një simbol lokal të vazhdimësisë dhe bashkëjetesës.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Në një epokë kur bashkëjetesa ndërfetare dhe dialogu ndërkulturor janë sfida të përhershme në shoqëritë moderne, Xhamia e Gjin Aleksit shërben si model i rrallë për edukimin mbi tolerancën, trashëgiminë dhe bashkëjetesën. Për brezat e rinj, ajo përçon mesazhin se identiteti nuk është i ngurtë dhe konfliktual, por i ndërtuar mbi kujtesën, bashkëpunimin dhe respektin për të kaluarën. Kjo formë kujtese popullore nuk e mohon ndryshimin fetar, por e trajton atë si pjesë të një procesi të natyrshëm historik, ku strukturat ekzistuese ruanin emrin dhe vlerën e tyre për komunitetin lokal, edhe pasi ndryshonte funksioni i tyre ritual.
Letërsia
- • Kiel, Machiel. Ottoman Architecture in Albania. Istanbul: IRCICA, 1990.
- • Elsie, Robert. Historical Dictionary of Albania. Lanham: Scarecrow Press, 2010.
- • Instituti i Antropologjisë, fondi “Lluka Karafili”, legjenda dhe gojëdhëna nga Shqipëria e Jugut, 1950–1960.
