Ngjarja
Shkodër, pranverë e vitit 1881. Qyteti gumëzhinte nga zhurmat e tregut dhe zërat e zanatçinjve. Punishtet e argjendarëve pulsonin si zemra të vogla drite nga trokitja e lehtë e çekanëve mbi argjend dhe flakët e furrave. Rrugicat e Pazarit të Madh dukeshin si lumenj drite: shkëndijat e metalit dhe fëshfërima e telave të hollë që përdridheshin mbi kallëpe, e bënin qytetin të merrte frymë si gjoks i fuqishëm, që rrihte për një ëndërr.
Një lajm i vetëm kishte ndezur shpirtin e Shkodrës: treqind vajza të qytetit kishin vendosur t’i dhuronin princeshës Elena Gjika – Dora d’Istria – një pendë shkrimi, të punuar krejt në filigran argjendi. Ky nuk do të ishte një objekt i zakonshëm. Do të ishte mirënjohja e një kombi të harruar në sytë e Evropës për princeshën e tyre; për luftëtaren e çështjes shqiptare, për mbrojtësen e të drejtave të grave dhe vajzave, për shkrimtaren dhe publicisten e rrallë, që u bë zëri i Shqipërisë në Europë.
Penda e filigranit do të do t’i jepte zë, zërit të vajzave shqiptare për liri e dritë.
Vajzat ishin të bukura si lulet shumëngjyrëshe të oborreve shkodrane; të lehta e të lira si fluturat me krahë të pikturuar; punëtore si bletët dhe të ëmbla si mjalti i tyre; të ndritshme si liqeni i Shkodrës në dritën e mëngjesit dhe të forta si majat e bjeshkëve që rrethonin qytetin magjik. Ja, ashtu duhej të ishte edhe penda e filigranit.
Vajzat ishin plot dashuri. Dashuri për gjuhën, për familjen, për atdheun. Dhe penda e tyre nuk mund të ishte tjetër, veçse një pasqyrë e kësaj dashurie. Ajo duhej të shkruante një ditë edhe për zemrat e tyre të njoma, për ndjenjat e fshehta ndaj djelmoshave të qytetit, që vetë nuk guxonin t’i thurnin dot në fjalë. Si mund të derdhen më bukur fjalët e dashurisë, sesa nga një pendë filigrani? E cili mund t’i shprehë ndjenjat e imta dhe pejzat e shpirtit më magjishëm sesa filigrani?
Kështu, penda nuk do të ishte thjesht një send i bukur, por simbol i përsosur dashurie – dashurie për tokën, për jetën, për njëri-tjetrin. Një dashuri që nuk vdes, sepse është derdhur jo vetëm në argjend, por edhe në kujtesë...
Dhe dita fatlume erdhi. Në punishten e Kolë Prenushit, aty ku argjendi merrte frymë si dantellat në dritë, nisi puna e madhe. Ditë e net, mjeshtrit më të mirë të qytetit përdridhnin me emocion dhe përkushtim fijet e argjendit, si të ishin fijet e flokut të një vashe. Te vashës që iu drithëronte zemrën. Ata thurnin spirale, yje, lule e rozeta, e çdo vijë mbante brenda një uratë, guximin për fjalën e lirë, dritën e mendjes së lirë, bekimin për kombin shqiptar.
Kur penda mori formë, dukej sikur nuk e kishte krijuar dora e njeriut, por fryma e engjëjve. Ajo rrezatonte lehtësi dhe forcë njëherazi – një dantellë argjendi që shndriste si fjala e shkruar e princeshës shqiptare. Ishte e brishtë si ajri dhe e fortë si shpresa.
Dita e dhurimit u kthye në festën e qytetit. Treqind vajza, të veshura me kostume popullore, zbritën rrugëve të Shkodrës si një lumë i gjallë ngjyrash e këngësh. Në duar mbanin pendën, mbi të cilën drita e diellit binte si mbi pasqyrë uji. Në sytë e qytetarëve, ajo nuk ishte më një objekt shkrimi: ishte një letër e hapur e Shkodrës drejtuar Evropës, një mirënjohje për gruan, që kishte guxuar të flasë për Shqipërinë.
Që nga ajo ditë, filigrani shqiptar vazhdon të punohet e trashëgohet në Shkodër, në Prizren, në Gjakovë, në Elbasan e në Berat. Ai lidh të shkuarën me të ardhmen. Çdo punë argjendari mbart kujtimin e atij mëngjesi të madh, kur treqind vajzave i dhanë flatra ëndrrës së tyre. Çdo fije argjendi, çdo zbukurim i hollë filigrani, është një dëshmi se dija, mikpritja dhe mjeshtëria janë ato vlera që na mbajnë gjallë; që u japin traditave tona flatra drejt qiejve të botës – ashtu siç fluturoi një herë një pendë e ëndërrt argjendi nga Shkodra drejt zemrës së Europës.
Një lajm i vetëm kishte ndezur shpirtin e Shkodrës: treqind vajza të qytetit kishin vendosur t’i dhuronin princeshës Elena Gjika – Dora d’Istria – një pendë shkrimi, të punuar krejt në filigran argjendi. Ky nuk do të ishte një objekt i zakonshëm. Do të ishte mirënjohja e një kombi të harruar në sytë e Evropës për princeshën e tyre; për luftëtaren e çështjes shqiptare, për mbrojtësen e të drejtave të grave dhe vajzave, për shkrimtaren dhe publicisten e rrallë, që u bë zëri i Shqipërisë në Europë.
Penda e filigranit do të do t’i jepte zë, zërit të vajzave shqiptare për liri e dritë.
Vajzat ishin të bukura si lulet shumëngjyrëshe të oborreve shkodrane; të lehta e të lira si fluturat me krahë të pikturuar; punëtore si bletët dhe të ëmbla si mjalti i tyre; të ndritshme si liqeni i Shkodrës në dritën e mëngjesit dhe të forta si majat e bjeshkëve që rrethonin qytetin magjik. Ja, ashtu duhej të ishte edhe penda e filigranit.
Vajzat ishin plot dashuri. Dashuri për gjuhën, për familjen, për atdheun. Dhe penda e tyre nuk mund të ishte tjetër, veçse një pasqyrë e kësaj dashurie. Ajo duhej të shkruante një ditë edhe për zemrat e tyre të njoma, për ndjenjat e fshehta ndaj djelmoshave të qytetit, që vetë nuk guxonin t’i thurnin dot në fjalë. Si mund të derdhen më bukur fjalët e dashurisë, sesa nga një pendë filigrani? E cili mund t’i shprehë ndjenjat e imta dhe pejzat e shpirtit më magjishëm sesa filigrani?
Kështu, penda nuk do të ishte thjesht një send i bukur, por simbol i përsosur dashurie – dashurie për tokën, për jetën, për njëri-tjetrin. Një dashuri që nuk vdes, sepse është derdhur jo vetëm në argjend, por edhe në kujtesë...
Dhe dita fatlume erdhi. Në punishten e Kolë Prenushit, aty ku argjendi merrte frymë si dantellat në dritë, nisi puna e madhe. Ditë e net, mjeshtrit më të mirë të qytetit përdridhnin me emocion dhe përkushtim fijet e argjendit, si të ishin fijet e flokut të një vashe. Te vashës që iu drithëronte zemrën. Ata thurnin spirale, yje, lule e rozeta, e çdo vijë mbante brenda një uratë, guximin për fjalën e lirë, dritën e mendjes së lirë, bekimin për kombin shqiptar.
Kur penda mori formë, dukej sikur nuk e kishte krijuar dora e njeriut, por fryma e engjëjve. Ajo rrezatonte lehtësi dhe forcë njëherazi – një dantellë argjendi që shndriste si fjala e shkruar e princeshës shqiptare. Ishte e brishtë si ajri dhe e fortë si shpresa.
Dita e dhurimit u kthye në festën e qytetit. Treqind vajza, të veshura me kostume popullore, zbritën rrugëve të Shkodrës si një lumë i gjallë ngjyrash e këngësh. Në duar mbanin pendën, mbi të cilën drita e diellit binte si mbi pasqyrë uji. Në sytë e qytetarëve, ajo nuk ishte më një objekt shkrimi: ishte një letër e hapur e Shkodrës drejtuar Evropës, një mirënjohje për gruan, që kishte guxuar të flasë për Shqipërinë.
Që nga ajo ditë, filigrani shqiptar vazhdon të punohet e trashëgohet në Shkodër, në Prizren, në Gjakovë, në Elbasan e në Berat. Ai lidh të shkuarën me të ardhmen. Çdo punë argjendari mbart kujtimin e atij mëngjesi të madh, kur treqind vajzave i dhanë flatra ëndrrës së tyre. Çdo fije argjendi, çdo zbukurim i hollë filigrani, është një dëshmi se dija, mikpritja dhe mjeshtëria janë ato vlera që na mbajnë gjallë; që u japin traditave tona flatra drejt qiejve të botës – ashtu siç fluturoi një herë një pendë e ëndërrt argjendi nga Shkodra drejt zemrës së Europës.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Nga Mesjeta e vonë deri në fillim të shek. XX, me kulmin e lulëzimit gjatë shekujve XVIII–XIX dhe vijimësi në shek. XX e deri në ditët tona përmes punishteve artizanale.
Përmbledhja Historike e Periudhës
Argjendaria ka qenë një nga shtyllat e zejeve qytetare shqiptare dhe një shenjë e ndërthurjes së shijes estetike me ekonominë urbane. Që nga Mesjeta e vonë e deri në shekullin XX, qytete si Shkodra, Prizreni, Gjakova, Elbasani dhe Berati u shndërruan në qendra prodhimi të objekteve luksoze në ar dhe argjend, të destinuara si për përdorim të përditshëm, ashtu edhe për ceremoni. Me rritjen e qyteteve dhe rolit të tyre ekonomik e politik dhe me organizimin e esnafeve, punishtet u shtuan dhe u specializuan aq sa në fund të shekullit XVII shumë familje në Shkodër dhe Elbasan jetonin nga kjo mjeshtëri, ndërsa në Prizren regjistrohen rreth dyzet e shtatë punishte të vendosura në qendër të qytetit. Tregjet e mëdha të shekujve XVIII–XIX, si psh bezistani i Shkodrës, pasqyrojnë rolin e këtyre qyteteve si nyje tregtie për mallra të çmuara dhe punime të rafinuara të dorës. Në punishtet e argjendarëve përdoreshin teknika të ndryshme si rrahja e fletës metalike mbi kallëp, derdhja, gdhendja dhe inçizimi, granulimi dhe punimi i telit të hollë. Kulmi estetik dhe shenja dalluese u bë filigrani, një punim “si dantellë” me fije shumë të holla argjendi ose ari, të përdredhura e të bashkuara me saldim të imët me motive të ndërthurura. Po si punohet filigrani (nga lat. filum “fije” + granum “kokërr”)?
Në thelb, mjeshtri tërheq fijen e argjendit deri në diameter mikroskopik, fijet përdridhen në çifte, formohen motive si spirale, rozeta, gjethe, rrjeta romboide, pastaj vendosen mbi një kornizë ose mbi një bazë dhe bashkohen me saldim të kontrolluar, shpesh duke shtuar “kokrra” të vogla për të theksuar nyjet. Rezultati është një sipërfaqe me dritë-hije të imta, ku ajri bëhet pjesë e kompozicionit, një estetikë e tejdukshme që lidhet bukur me veshjet e bardha të kostumeve të veriut dhe me mëndafshin e ngjyrave të jugut. Ky është edhe shkaku pse filigrani shpesh përjetohet si “dantella e argjendit”. Prodhimet e argjendarëve shqiptarë ishin të shumta dhe të larmishme. Për përdorim personal përfshiheshin byzylykë, vëthë, unaza, gjerdanë, varëse me monedha, pafta brezash, qostekë sahati e kunja flokësh a kapelash. Në sferën rituale dhe fetare spikasin kryqet, ikonat e veshura me argjend, kandilet dhe shandanët. Filigrani zbukuroi edhe armët dhe pajimet e kalit, ku argjendi shtonte jo vetëm shkëlqim, por edhe status shoqëror. Roli i argjendarëve në zbukurimet e armëve dhe pajimeve del rregullisht në përshkrimet e traditës në zonat e Shkodrës, Prizrenit dhe Gjakovës. Janë mjaft të njohura zbukurimet e filigranit mbi armët e shqiptarëve, që sot gjendet në shumë muze brenda e jashtë vendit. Në shtëpi, filxhanë, tabaka, pasqyra, korniza, dhe detaje mobilimi merrnin finesë të veçantë nga kjo teknikë. Në kulturën qytetare shqiptare, një send i punuar në filigran komunikonte njëherazi mundësinë ekonomike të familjes dhe shijen estetike, shpesh me motive të trashëguara brenda njësive artizanale. Kjo mjeshtëri nuk ishte e izoluar veç ndër shqiptarë sepse filigrani ballkanik është pjesë e një tradite më të gjerë mesdhetare e lindore, e dokumentuar që nga antikiteti dhe e popullarizuar gjerësisht gjatë shekujve të sundimit osman. Në këtë horizont të gjerë, repertori i motiveve si rozeta, hardhi, valëzime “arabeske”, yje etj është i krahasueshëm, por shija lokale shqiptare u shpreh në ngjyrimin e kompozimeve dhe në raportet e holla të linjave. Pikërisht kjo ngjiz “shkollat” vendore: p.sh. tradita prizrenase, me rrjeta tepër të imta, u dallua nga punimet e tjera ballkanike dhe u bë markë identitare e qytetit. Në shekullin XIX, përhapja e filigranit u bë aq e gjerë, sa shumë teknika të tjera të stolisjes u lanë mënjanë dhe filigrani u bë estetika mbizotëruese e zejes së argjendarëve. Kjo nuk ishte vetëm çështje mode pasi punimi i telit të hollë kërkonte përsosmëri teknike dhe artistike duke e ngritur mjeshtërinë e argjendarit në rang arti.
Sot plot muze etnografikë apo edhe argjendari ndihmojnë ta shohim nga afër këtë trashëgimi. Përveç tabakave dhe brezave të punuar me filigran në Berat, koleksionet etnografike në Shkodër, Gjirokastër e Prizren ekspozojnë objekte ku filigrani lidhet me tekstilet, drurin ose gurin, duke dëshmuar bashkëjetesën e zejeve. Këto objekte i japin zë një ekonomie artizanale të ndjeshme ndaj modës, por të trupëzuar në teknika e mjeshtëri të trashëguara prej shekujsh.
Më shumë se një teknikë, filigrani është gjuhë vizuale e një shoqërie qytetare që e lidhi të bukurën me etikën e punës dhe me prestigjin social. Si trashëgimi e prekshme, ai ruan kujtesën e punishtes, të punës me dorë, të “ritmit të flakës”; si trashëgimi shpirtërore, ai bart kodet e shijes, të ritualit dhe të vetëpërfytyrimit estetik. Sot, ndërsa turizmi kulturor rrit kërkesën për objekte me prejardhje, filigrani shqiptar ka potencial të jetë markë kulturore: një “dantellë” metali që tregon historinë e qyteteve tona, të tregjeve dhe të mjeshtërve që punuan me sy të mprehtë dhe dorë të sigurt.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Zhvillimi i argjendarisë shqiptare dhe shndërrimi i saj në një degë të rëndësishme të ekonomisë, lidhet ngushtë me zgjerimin e tregtisë, qarkullimin e metaleve të çmuara dhe konsolidimin e kulturës urbane që kërkonte objekte të hijshme të punuara me materiale të çmuara e të përdorshme në rite familjare e fetare. Organizimi i kësaj mjeshtërie në esnafe me rregulla të përcaktuara qartë, garantoi formim shumëvjeçar të mjeshtërve, standarde pune dhe cilësi, ndërsa qarkullimi ballkanik dhe mesdhetar i motiveve dhe teknikave u përthith e u rikompozua sipas shijeve vendore. Kështu u krijua një repertor origjinal formash dhe zbukurimesh që i dha argjendarisë shqiptare profil të dallueshëm.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Sot filigrani shqiptar mbetet një trashëgimi e gjallë dhe markë kulturore, ku punishte familjare në Shkodër, Prizren, Gjakovë, Elbasan e Berat vazhdojnë të krijojnë stoli e objekte me teknikat shekullore, ndërsa artistë e rikompozojnë në bizhuteri e art bashkëkohor. Ai shërben si gjuhë përfaqësimi kombëtar, përdoret në dhurata protokollare dhe suvenire turistike, dhe mbrohet përmes muzeve, qendrave artizanale dhe nismave për ta regjistruar si trashëgimi jomateriale në UNESCO. Kështu, filigrani bashkon kujtesën e qyteteve shqiptare me ekonominë krijuese të shekullit XXI, duke mbetur një simbol i shijes estetike, i identitetit kulturor dhe i mjeshtërisë që lidhet me dorën e njeriut.
