Ngjarja
Kur udhëtari i quajtur Dorian, mbërriti në fshatin e qepur në shpatet e Alpeve, nuk e dinte se kishte hyrë pa dashje në një botë tjetër, ku hapat respektojnë të kaluarën dhe fjala e nderit nuk shuhet bashkë me trupin. Kishte ardhur për të fotografuar bukuritë e maleve për arkivin e tij, por në vend të pamjeve që shpresonte të gjente, dëgjoi një gjëmim tjetër: të thellë, të ritmuar, të vërtetë. Ishte gjama. Ai nuk pyeti asnjë pasi të gjithë rrinin të heshtur, ndërsa nga maja e rrugës zbritnin me radhë burrat, të veshur thjesht, por me një solemnitet që nuk kishte parë kurrë më parë. Të gjithë ecnin drejt oborrit të një shtëpie ku qëndronte e mbuluar me rrogoz trupi i një plaku të ndershëm që sapo kishte ndërruar jetë. Në hyrje të shtëpisë, gratë rrinin më vete, të ulura, duke qarë me zë, por pa zhurmë, ndërsa burrat u rreshtuan në rreth dhe u përkulën lehtë me dorën në zemër. Njëri prej tyre doli përpara. Kishte mustaqe të bardha, sy të thellë dhe një qëndrim që fliste më shumë se fjalët. Pa vegla muzikore, pa përgatitje, pa spektakël. Thjesht zë. Zë i burrave. I pari filloi të lëshonte tinguj të ritmuar që s’ishin këngë, por nuk ishin as thirrje të zakonshme. Ishin fjalë që godisnin si gurë në gjoksin e ajrit. Ishin mallkim për vdekjen, por edhe lavdi për jetën. “Ah burrë i dheut, me nder të madh ke rënë, zemrat na i ke shqyer, por gjurma s’të humbet në këtë tokë!” Pas tij, me një sinkronizim që nuk vinte nga provat, por nga zakoni, të tjerët u bashkuan, duke ndjekur ritmin dhe fjalët si një kor dhimbjeje të lashtë. Udhëtari, pa e kuptuar, qëndronte i palëvizur. As aparati i tij nuk guxoi të nxirrte zë. Kuptoi se gjendej në praninë e një gjëje të rrallë: një akt kolektiv i vajtimit burrëror, një traditë që kishte lindur jo për të bërë dramë, por për të mos lënë dhimbjen të vdesë me trupin. Në Shqipërinë e Veriut, por edhe në Labëri, gjama ishte mënyra e vetme që burrat mund të qanin. Nuk lejohej të derdhnin lot – dhimbja e tyre nuk derdhej nëpër faqe, por shndërrohej në fjalë që ngriheshin drejt qiellit. Kështu e kishte përcaktuar morali patriarkal: burrat nuk qanin, por vajtonin si burrat. Gjithçka kishte rregulla të veta. Gjama nuk bëhej për çdo njeri. Duhej të ishte një burrë i ndershëm, i mençur, i njohur për fisnikëri e drejtësi. Njerëzit e fshatit vendosnin në heshtje kush e meritonte një gjamë të tillë. Ishte nderi i fundit që i jepej një jete që kishte ecur drejt, pa e kthyer fjalën, pa e shkelur besën. Gjithçka ndodhi në një atmosferë që i ngjante një procesioni të lashtë. Njerëzit rrinin më këmbë, me duart te gjoksi ose në kokë, si për të përmbajtur diçka që donte të shpërthente. Dhe në kulmin e gjamës, kur zëri i burrave arrinte pikën e tij më të lartë, udhëtari e ndjeu veten të lëkundej, jo nga trishtimi, por nga madhështia e një kulture që kishte gjetur gjuhën për të thënë lamtumirën më dinjitoze. Pas përfundimit, askush nuk duartrokiti. Askush nuk foli. Burrat u ulën për pak në gurët përreth, pinë pak raki në heshtje dhe u ngritën të largoheshin. Ishte bërë e tyre. E kishin çuar njeriun e tyre përtej me zë. Kishin bërë gjamën. Udhëtari pyeti një plak aty pranë : “Çfarë ishte ajo?” Plaku e pa me qetësi dhe iu përgjigj: “Ishte fjala e fundit. Por më e rëndë se të gjitha. Ajo që nuk e thotë më goja, e thotë gjama.” Në ditët e sotme, shumë prej këtyre gjamave nuk dëgjohen më. Të rinjtë largohen, ceremoni moderne zëvendësojnë zakonet. Por nëpër fshatra të largëta, ende ndodh që kur bie një burrë i nderit, të ngrihen gjashtë a shtatë burra në këmbë dhe të shkundin ajrin me zërin e tyre. Gjama nuk është thjesht zë – është shpirti që ngrihet për të dhënë lavdinë e fundit.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
E trashëguar nga kohët e lashta, e dokumentuar më qartë nga shek. XVIII deri në mes të shek. XX.
Përmbledhja Historike e Periudhës
Në shoqëritë patriarkale shqiptare, veçanërisht në Veri dhe në Labëri, dhimbja, nderi dhe vdekja ishin ngjarje të ngarkuara me simbolikë shoqërore. Në këto kontekste, u zhvillua gjama, një formë burrërore dhe kolektive vajtimi, që nuk ishte as këngë dhe as klithmë, por një thirrje e strukturuar ritmikisht dhe ceremonialisht. Ajo shprehte dhimbjen në mënyrë të ligjshme dhe të pranueshme për burrat, të cilët nuk lejohej të qanin publikisht. Gjama nuk ishte vetëm një mënyrë për të nderuar të vdekurin, por edhe për të transmetuar një mesazh burrërie, dinjiteti dhe përjetësimi.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Në mungesë të ritualeve të formalizuara dhe të një kulture të shkruar, gjama lindi si një formë kolektive për të shprehur ndjenjën e pikëllimit në mënyrë të kontrolluar, të pranuar dhe të respektueshme nga kodi moral i kohës. Ishte e vetmja mënyrë që një burrë të shfaqte ndjenjat e tij ndaj humbjes së një të afërmi apo të një figure të nderuar të komunitetit.
Mesazhi
Gjama është një formë e thellë respekti për të vdekurit dhe për nderin e jetuar. Ajo nuk është vetëm një vajtim, por një akt komunitar që i jep zë dhimbjes së përbashkët dhe përjetëson figurën e të ndjerit përmes një forme të rrallë rituale. Ajo dëshmon se edhe në shoqëri ku ndjenjat ishin të ndaluara të shfaqeshin hapur, u gjetën mënyra dinjitoze për të vajtuar dhe për të nderuar.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Sot gjama është rralluar dhe në disa zona është zhdukur, por kujtesa e saj mbetet një dëshmi e fuqishme e mënyrës se si burrat shqiptarë e përjetonin humbjen dhe dhimbjen. Ajo është pjesë e trashëgimisë shpirtërore kombëtare dhe duhet ruajtur si një pasuri kulturore që flet për identitetin, dinjitetin dhe etikën e shprehjes shqiptare. Përmes gjamës, kuptohet se edhe zërat më të fortë, kanë të drejtë të thërrasin për humbjet që s'mund të harrohen.
Letërsia
- • Tirta, Mark. Mitologjia ndër shqiptarë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004.
- • Gjeçovi, Shtjefën. Kanuni i Lekë Dukagjinit, komentet mbi ritet e mortit.
