Ngjarja
Në një fshat të thellë malor, ku hijet e drurëve të vjetër mbulonin shtigjet dhe zëri i përrenjve përzihej me këngën e bilbilit, jetonin njerëz që e dëgjonin natyrën siç dëgjonin prindin a shenjtorin. Ata ecnin me kujdes në pyll, nuk preknin degë pa arsye, nuk ngrinin zë në mriz, sepse “aty pushonte zoti i kafshëve”, siç thoshin të moshuarit. Në ato anë, çdo gjë kishte frymë: dheu, bari, uji, madje edhe gurët. Por mbi të gjitha, aty jetonte edhe një kafshë që nuk prekej kurrë – kaprolli. E quanin “i bekuari i pyllit”, “shpirti që sheh e s’flet” etj.. Më i vjetri ndër ta, plaku Dodë, e mbante mend si sot një verë të largët kur gjyshi i kishte treguar për një kaproll që ishte shfaqur pranë stanit. Kishte zbritur vetëm, pa tufë, pa frikë, dhe kishte pirë ujë në kroin e poshtëm, pastaj ishte kthyer në pyll pa u kthyer kokë. “Mos e prekni,” kishte thënë gjyshi. “Ai është shenjë. Vjen kur koha është paqësuar, ose kur njerëzit kanë harruar të kenë frikë nga vetja.” Por koha rrjedh dhe me të vjen harresa. Ritet bëhen zakon, zakonet plaken dhe kujtimet thahen, e bien si gjethet në vjeshtë. Një verë, kur uji u pakësua dhe bagëtia u ligështua, djemtë e fshatit vendosën të ngjiteshin më thellë në mal për gjah. Ndër ta ishte edhe Leka. Një djalë i heshtur dhe i ndjeshëm, i cili herë dëgjonte njerëz që kaprollin e quanin “kafshë e shenjtë”, por shpesh herë edhe si “mish i rrallë për tryezë”. Por, kishte kohë që s’ishte parë ndonjë kaproll në ato anë, dhe pylli thërriste. Pas një dite të gjatë ndjekjesh, aty ku pylli ishte më i dendur, aq sa dielli mezi depërtonte në të, u shfaq kaprolli. Ishte i hijshëm, me qafë të hollë dhe me lëkurë që dukej sikur përthithte dritën. Hodhi sytë nga gjuetarët e nuk lëvizi. Dukje se nuk kishte frikë. Ishte një qëndrim që të bënte të stepeshe. “Nuk është gjah, por ogur,” tha njëri, me zë të ulët. Por pushka krisi. Një shkrepje e vetme dhe kaprolli u rrëzua. Gjithçka mbeti në heshtje. Leka, që kishte shtënë, u afrua i pari. Kaprolli nuk kishte ngordhur ende. Frymëmarrja i dridhej dhe sytë i lotonin. Sytë e tij nuk ishin të një kafshe: ishin sy që pyesnin, sy që faleshin, sy që shikonin drejt në shpirt. “Po qan,” tha Leka, dhe gjaku i ngriu në trup. U ul pranë tij dhe nuk foli më. As kur të tjerët e thirrën për të ngritur trupin, as kur e nxitën të festonte. Në mbrëmje, pranë zjarrit, kur mishin po e piqnin dhe kupat trokëllinin, Leka qëndroi mënjanë dhe tha veç një fjali: “A ndjeni? Diçka që ishte me ne, nuk është më.” Fjalët nuk patën nevojë për shpjegim. Që nga ajo natë, askush nuk doli për gjueti kaprolli. Po ashtu, asnjë pushkë nuk u ngrit më edhe kundër sorkadhes apo dhisë së egër që zbriste në mëngjes afër fshatit. Në mriz, të gjithë shkonin me kokën ulur dhe pëshpëritnin “Atje, në hijen e tij, kaprolli pret të mos harrohet.” Mali e mori vesh. Dhe një vit më vonë, kur bari u rrit i gjatë e i njomë, pasi uji nuk mungoi, plaku Dodë pa sërish një kaproll të ndalej pranë burimit. Ishte tjetër kaproll, sigurisht. Por qetësia e tij ishte e njëjtë. Një qenie që nuk kërkonte asgjë, veçse të mos cenohej. Thonë se që atëherë, në atë fshat, askush nuk ngriti më dorë kundër kaprollit. Edhe kur të huaj vinin për gjah, vendasit u rrëfenin Drekën e Thyer dhe thoshin: “Kaprolli nuk është mish. Është kujtesë. Është i shenjtë. Po e vrave, ke shkelur mbi atë që je vetë.”
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Nga lashtësia deri në shekullin XX
Përmbledhja Historike e Periudhës
Në traditën shqiptare, veçanërisht në zonat malore dhe rurale ku jeta ishte e lidhur ngushtë me natyrën, ekzistonte një ndjeshmëri e thellë ndaj kafshëve dhe peizazhit përreth. Që nga periudhat parakristiane e deri në fundin e shekullit XX, shqiptarët kanë kultivuar mite dhe zakone që mishërojnë një formë të hershme të ekologjisë kulturore, një respekt për krijesat dhe vendet që konsideroheshin të shenjta. Kafshë të caktuara, si kaprolli, sorkadhja apo dhia, por edhe drurë të mëdhenj që rriteshin pranë mrizeve ku pushonte bagëtia, përfaqësonin simbole të paprekshme, të shenjta, e të lidhura me botën hyjnore ose me fatin e komunitetit.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Shoqëria tradicionale shqiptare, e vendosur përballë sfidave të mbijetesës në një mjedis të egër por të pasur natyror, ndërtoi një sistem simbolik dhe normativ që shërbente si mburojë për ruajtjen e ekuilibrit natyror. Përtej funksionit mitik dhe fetar, këto ndalesa dhe besëtytni shërbenin edhe si mekanizma për të ruajtur burimet e jetesës: ujërat, pyjet, bagëtinë dhe kafshët e egra. Ndalohej vrasja e disa kafshëve, si kaprolli, për shkak të hijeshisë dhe sjelljes së tyre të qetë dhe të pafajshme, ndërsa dhi e egra apo sorkadhja ruheshin si mbartëse të begatisë dhe pjellorisë. Po kështu, në mrize pra ato zona të qeta dhe me hije ku bagëtia pushonte gjatë verës, nuk duhej bërë zhurmë, nuk duhej therur bagëti dhe as të priteshin drurët që i hijeshonin këto vende. Këto ishin jo vetëm zona të shenjta, por edhe ekologjikisht të domosdoshme për ciklin jetësor të barinjve dhe gjësë së gjallë. Tregimi “Gjahu i Malësorëve” i Kostandin Kristoforidhit është një nga rrëfimet më prekëse që shpjegon këtë marrëdhënie mes njeriut dhe natyrës. Në të, një grup malësorësh niset për gjueti dhe pas shumë përpjekjesh, arrin të vrasë një kaproll. Gëzimi i zakonshëm i gjuetisë zbehet menjëherë kur njëri nga gjahtarët afrohet dhe sheh që kaprolli, i plagosur, "qan si njeri". Kjo skenë e mbushur me dhimbje kthehet në një kthesë morale për gjahtarin, i cili shprehet i penduar, duke thënë: “Më mirë të mos e kisha vrarë fare.” Ky moment është një apel i fortë etik dhe filozofik, që ndan botën e instinktit nga ajo e ndërgjegjes. Kaprolli këtu nuk është më një gjah, por një qenie me ndjeshmëri, e shenjtëruar nga vetë forca e dhimbjes që shfaq. Kristoforidhi, përmes këtij rrëfimi, na lë trashëgimi një mit të fuqishëm: natyra, nëse nuk trajtohet me respekt, shndërrohet në burim vuajtjeje morale e shpirtërore për vetë njeriun. Veç kaprollit, në zonat malore të Shqipërisë ekzistonin edhe tabu të tjera që ndalonin vrasjen e dhisë së egër apo sorkadhes, veçanërisht kur ato shfaqeshin vetëm pranë fshatit apo ishin shtatzëna. U besohej këtyre kafshëve fuqi mbrojtëse, shëruese ose pjellorie. Po ashtu në zonën e Mirditës etnologu Mark Tirta rrëfen për drurët e mëdhenj që rriteshin në mrize që kishin një status mistik, në to s’mund të bëhej dru zjarri, nuk duhej të dëmtoheshin e madje ndonjëherë u ofroheshin flijime simbolike. Këto rregulla zakonore, ndonëse nuk përmendin drejtpërdrejtë kaprollin, bartin ide të ngjashme mbi kufijtë e sjelljes së lejuar ndaj natyrës. Shenjtërimi i drurëve apo i kafshëve ishte në thelb një kod ekologjik i transmetuar gojarisht.
Mesazhi
Miti i shenjtërisë së kaprollit dhe tregimet popullore na kujtojnë se njeriu nuk është zot mbi natyrën, por pjesë e saj. Vrasja e kaprollit, në vend që të sjellë triumf, sjell pendim. Ky është një mësim i thellë moral që thekson nevojën për ndjeshmëri, respekt dhe vetëpërmbajtje në raport me natyrën. Kjo trashëgimi kulturore përçon vlera të rëndësishme për marrëdhënien tonë me ambientin, ku mbrojtja e një kafshe ose e një druri është një akt që mbron edhe ekuilibrin e brendshëm të njeriut.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Në një epokë ku mbi-shfrytëzimi i burimeve natyrore, shpyllëzimi dhe shkatërrimi i habitatit po e çojnë planetin drejt krizave të parikuperueshme, mitet si ai i kaprollit mund të shërbejnë si mjet edukimi dhe vetëdijesimi. Rrëfimet e trashëguara mund të interpretohen jo vetëm si folklor, por si forma tradicionale të ekologjisë, të cilat e ndalojnë vrasjen pa arsye, mbrojnë pyjet dhe respektojnë ciklet natyrore. Ruajtja e kësaj trashëgimie nëpër shkolla, muze, festivale kulturore apo projekte edukative mund të ndihmojë brezat e rinj të kuptojnë se mjedisi nuk është thjesht një hapësirë fizike, por një realitet i shenjtëruar përmes brezash të tërë që kanë ditur ta respektojnë me frikë dhe dashuri.
Letërsia
- • Kristoforidhi, Kostandin. Gjahu i Malësorëve, Ndërmarrja Shtetnore e Botimeve dhe Shpërndarjes, Tiranë 1950.
- • Tirta, Mark. Mitologjia ndër shqiptarë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2004.
- • Gjeçovi, Shtjefën. Kanuni i Lekë Dukagjinit, botimi i përpunuar. Tiranë: Argeta LMG, 2001.
