Ngjarja
Në fillimvitin 1970, tre skulptorë shqiptarë punonin me përkushtim të pazakontë në një studio të heshtur të Tiranës. U ishte besuar një detyrë e jashtëzakonshme: ngritja e një përmendoreje për Varrezat e Dëshmorëve të Kombit, që nuk do të përkujtonte thjesht të rënët, por do të mishëronte vetë ndërgjegjen kombëtare. Ata nuk synonin të ngjisnin në lartësi një figurë të zakonshme. Por, ata kërkonin një qendër graviteti shpirtëror, një trup që të mbante kujtesën dhe frymëzimin e një kombi të tërë, një figurë që të mos përfaqësonte vetëm të kaluarën, por edhe thirrjen morale për të ardhmen. Në mes të punës, në heshtjen e ngjeshur me baltë dhe mendim, shpërthenin ndonjëherë fjalë të shkëputura: - “Duhet të qëndrojë, siç ka qëndruar Shqipëria”, - foli njëri prej tyre. - “Duhet të mos flasë, por të të përflakë me vështrim”, - shtoi tjetri. - “Dhe duhet të jetë nënë”, - e mbylli diskutimin kolegu tjetër. – “Nënë që nuk i qan bijtë, por u jep përjetësinë”! Gjatë ditës modelonin me ngulm: një trup i drejtë, një kokë e lartë dhe e përmbajtur, fytyra pa individualitet të përcaktuar, por me tipare që do t’i përkisnin çdo shqiptareje në të gjithë rrjedhën e historisë. Por nata sillte me vete një tjetër dimension. Në qetësinë e orëve të vona, balta dukej sikur merrte frymë. Një zë i brendshëm, i dalë prej guri e dheu, u fliste heshtur mjeshtërve që e punonin: “Unë jam Nëna Shqipëri. Ju më jepni formë, por unë kam lindur para shekujsh. Kujdesem për bijtë që kanë rënë për Atdheun dhe i mbaj përherë pranë meje. Jam kujtesë e përgjakur, por edhe frymëzim që pret t’i flasë brezave që vijnë. Mos më bëni të bukur. Më bëni të denjë për dhimbjen dhe krenarinë që përfaqësoj. Qëndrimi im le të jetë urdhër i heshtur dhe pamja ime le të jetë më shumë ndërgjegje sesa dekor.” Kur përmendorja u përfundua dhe u vendos në kodrën e varrezave në vitin 1971, shumë prej atyre që e panë për herë të parë nuk gjetën fjalë. Ajo nuk kërkonte as duartrokitje, as himne. Me një lartësi prej 12 metrash e derdhur në bronz, qëndronte jo si imitim i një gruaje të gjallë, por si përfaqësim i gjithë grave shqiptare që kishin lindur e përcjellë djem në luftë, që kishin mësuar gjuhën shqipe në fshehtësi, që kishin mbajtur ndezur flakën e identitetit ndër shekuj. “Nëna Shqipëri” qëndron e drejtë, me një kompozim të theksuar vertikal, e ngurtë, pa ornament dhe pa zbukurime, e ndërtuar si një shtyllë force, për të përçuar autoritet dhe qëndrueshmëri. Dora e ngritur nuk bekon, as nuk përqafon – ajo thërret! Ajo kërkon përkushtim, përgjegjësi, ndjenjë për një atdhe që nuk është dhuratë, por amanet i vjetër. Në vështrimin e saj nuk ka mall, as dhimbje. Ka thirrje! Ajo edukon në heshtje! Ajo përpiqet të flasë me çdo brez që ecën përballë saj. Është një monument ndërgjegjeje e memorieje. Një pikë referimi për të kuptuar jo vetëm kush ishim, por çfarë duhet të jemi. Që prej asaj dite, përmendorja nuk u bë thjesht vend homazhi për të rënët. U bë vend i reflektimit kombëtar. U bë një shkëmb bronzi dhe fryme, ku përplaset heshtur kujtimi dhe sfida, nderimi dhe përgjegjësia. Nëna Shqipëri, qëndron aty, ditë e natë, duke u kujdesur për dëshmorët e saj, dhe duke frymëzuar brezat që ngjiten për ta parë. Nuk flet me zë, por kush ndalet përballë saj, dëgjon pa gabuar pyetjen që përsëritet në çdo kohë: “A e do sa duhet këtë tokë? A e meriton këtë nënë?”
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Artistikisht shek. XX. Si ndjenjë kombëtare – shekullore.
Përmbledhja Historike e Periudhës
Koncepti i “Nënës Shqipëri” nuk është një sajesë letrare apo politike. Ai është mishërim i një ndjenje të thellë kolektive që ekzistonte te kombi shqiptar shumë përpara formulimeve ideologjike të Rilindjes Kombëtare. Shqiptarët, edhe në periudhat kur nuk kishin shtet, e perceptuan veten si një bashkësi gjaku, gjuhe dhe zakonesh. Këtë bashkësi e përfytyruan shpesh si një nënë simbolike që ruan, thërret, mbron dhe qorton bijtë e saj. Qysh në lashtësi, mesjetë edhe më vonë, gjuha shqipe, e drejta zakonore, zakonet e të parëve dhe këngët e trimërisë ishin format e ruajtjes së një vetëdijeje që ende nuk mund të quhej kombëtare, por që i paraprinte asaj. Në periudhën e Rilindjes Kombëtare, kjo ndjenjë e vjetër mori emër dhe fjalë. Në poezitë e Naimit, në betimet e Abdyl Frashërit etj., u bë e qartë se shqiptarët ishin bij të një nëne, Nënës Shqipëri. Kjo “nënë” ishte gjuhë, ishte histori, ishte kujtesë kombëtare që ushqente shqiptarizmin. Kështu, identiteti kombëtar shqiptar në shek. XIX nuk është një konstrukt i huazuar apo romantik, por është përmbledhje dhe artikulim i një ndjenje përbashkësie që jetonte në gojëdhëna, në kanune, në këngët e kreshnikëve dhe në ritualet e përbashkëta të festave e mortit. Figura e Nënës Shqipëri lindi në këtë kontekst si mbiemër shpirtëror i Atdheut, duke u bërë simbol i bashkimit përmes përkatësisë.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Shekujt e gjatë të pushtimeve të huaja nuk e arritën dot nënshtrimin dhe asimilimin e shqiptarëve. Përkundrazi, ato stimuluan rritjen e ndjenjës së mbijetese etnike e kulturore, çka u transmetua nga brezi në brez nëpërmjet trashëgimisë shpirtërore. Kjo ndjenjë përkatësie, ndonëse nuk kishte ende emrin e një identiteti kombëtar të artikuluar, jetonte si ndërgjegje etnike dhe kulturore: në rituale të përbashkëta, në kodin zakonor, në refuzimin e përzierjes gjuhësore dhe në ruajtjen e emrit të të parëve. Kjo vetëdije u ngjesh dhe u thellua gjatë shekujve XVIII–XIX, kur nisën të marrin trajtë të mëvetësishme gjuha shqipe, mitologjia historike dhe kujtesa për figurën e Skënderbeut, si prijës i lirisë dhe nderit. Këto elemente nuk ishin të shpikura rishtazi, por u aktivizuan dhe u simbolizuan në mënyrë të re, për të krijuar ndjesinë e një trashëgimie të përbashkët. Në këtë proces përforcues të kujtesës kolektive dhe shpirtit të bashkimit, figura e Nënës Shqipëri mori trajtë shpirtërore dhe emocionale përmes grave shqiptare. Në këngët mortore ku qanin jo vetëm të vdekurit, por edhe dhimbjen e atdheut të plagosur; në urimet e dasmave ku përmendej malli për vendlindjen; dhe në epikat familjare ku Atdheu përfytyrohej si një nënë që pret, lutet apo mallkon, u formua një figurë universale që mishëronte dhimbjen dhe dashurinë për tokën amë. Kjo nënë ishte e lënduar, e gërmuar, e nëpërkëmbur, por gjithmonë e gjallë dhe thirrëse – një simbol i pashuar i qëndresës dhe shpresës. Ndryshe nga figurat simotra të kombeve të tjera, të cilat shpesh lindën si përfaqësime të shtetit modern ose të idealit republikan, Nëna Shqipëri nuk u artikulua nga lart-poshtë, si simbol i një ideologjie shtetformuese. Ajo lindi nga poshtë-lart, si frymë popullore, si ndjenjë që përshkoi këngët, lutjet, ritualet dhe qëndresën e grave dhe burrave të zakonshëm. Prandaj, veçantia e Nënës Shqipëri qëndron në rrënjët e saj etike dhe shpirtërore, në lidhjen me gjakun, gjuhën dhe dheun, jo me doktrina politike të momentit. Ajo është më pak një alegori e shtetit dhe më shumë një ndërgjegje kolektive kombëtare, që i ka paraprirë dhe i ka mbijetuar çdo regjimi.
Mesazhi
Nëna Shqipëri nuk është thjesht një figurë artistike, as një objekt monumental që përkujton një epokë të shkuar. Ajo është përfytyrimi më i përmbledhur i ndërgjegjes kolektive shqiptare, i atij zëri të brendshëm që ka ruajtur identitetin kombëtar në shekuj, pa pushtet e pa kurorë, por me kujtesë të gjallë dhe gjuhë të pashuar. Nuk është vetëm nëna e atyre që ranë, por edhe kujdestare e atdheut në gjithë përmasat e tij: tokës, gjuhës, nderit, përkatësisë kombëtare. Ajo qëndron jo për të vajtuar, por për të urdhëruar në heshtje. Ajo nuk thërret për të kaluarën e lavdishme, por si barrë e shenjtë që kërkon vazhdimësi. Nëna Shqipëri i kujton çdo brezi se shqiptar nuk bëhesh vetëm nga emri i mbiemrit, por nga përkushtimi ndaj tokës që të rriti, ndaj gjuhës që flet dhe ndaj gjakut që të mban gjallë dinjitetin. Është përfytyrimi i asaj që nuk dorëzohet, as kur të tjerët largohen, as kur koha ndryshon, sepse është rrënjë, zemër dhe kujtesë.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Në një epokë ku globalizimi e trajton përkatësinë kombëtare si një mall pa etiketë, ku emigracioni po shkreton fshatra e qytete dhe ku identitetet kombëtare treten në përkufizime fluide, Nëna Shqipëri qëndron si simbol i palëkundur i rrënjës shqiptare. Ajo nuk i përket vetëm së shkuarës, por shërben si një thirrje e vazhdueshme për të mos harruar kush jemi. Në një kohë kur gjuha shqipe sfidohet nga fjalë të huaja, kur historia relativizohet dhe kur vendlindja ndonjëherë përjetohet më shumë si kujtim sesa si përkatësi, figura e saj vjen si kujtesë morale: Shqipëria nuk është thjesht një hapësirë në hartë, por një shpirt kolektiv që jeton në çdo fjalë shqip të mbajtur gjallë, në çdo këngë që përmend tokën, në çdo nënë që ua mëson fëmijëve emrat e të parëve. Ajo shtron një pyetje të heshtur, të pashmangshme: “A po e ruan atë që të ka lindur?” Sepse pa identitet nuk ka liri, pa gjuhë nuk ka trashëgimi, dhe pa histori nuk ka të ardhme. Nëna Shqipëri na kujton se jemi jo vetëm çka kemi qenë, por çka pranojmë të jemi.
Letërsia
- • Moikom Zeqo – Misteret e figures. Tiranë: Onufri, 2001.
- • Fuat Dushku – Art dhe ideologji: monumentet në Shqipëri (1945–1990)
- Tiranë: Akademia e Shkencave, 1985.
- • Muntaz Dhrami – Rruga ime në skulpturë: Kujtime dhe reflektime mbi artin monumental
- Tiranë: Uegen, 2012
