Ngjarja
Sipas gojëdhënës së ruajtur brez pas brezi në Malësinë e Krujës, ngjarja ndodhi në ditët e zymta që pasuan rënien e qytetit të Krujës më 16 qershor 1478, një moment vendimtar për fatin e trojeve shqiptare. Pasi muret e kështjellës ranë dhe porta u hapën për ushtrinë osmane, një valë e errët pasigurie dhe dhune nisi të përhapej në qytet dhe në fshatrat përreth. Njerëzit që kishin qëndruar me vite në mbrojtje të atdheut e kuptuan se gjithçka kishte ndryshuar – dhe për gratë e reja, kjo do të thoshte përballje me një fat më të keq se vdekja: robëri, turp, dhunë, dhe ndoshta një jetë në haremet e pushtuesve. Në këtë terr të frikshëm dhe pa shpresë, nëntëdhjetë vajza të reja krutane, shumica nga familje që kishin dhënë luftëtarë në mbrojtje të kështjellës, morën një vendim të jashtëzakonshëm. Në fshehtësi, gjatë natës ose në agimin e një dite të mjegullt, ato u ngjitën drejt një shkëmbi të lartë dhe të thepisur, në anën veriore të malit, aty ku lugina hapet si grykë dhe jehon klithmat si një gjëmim i largët. Ishin të veshura me rrobat e tyre të thjeshta, me shallin mbi kokë dhe me fytyrat e bardha, por të vendosura. Nuk u dëgjua britmë, nuk u pa asnjë lot. Ato zunë dorë për dore dhe formuan një rreth, si për të qenë të bashkuara edhe përtej jetës. Kishin ardhur në atë vend jo si viktima, por si gra që donin të ruanin kontrollin mbi fatin e tyre – për të mos ia dhënë trupin asnjë pushtuesi, për të mos ia ulur nderin familjes, për të mos e ndotur kujtimin e të rënëve. Me një lëvizje të heshtur, si të ishte një rit i përgatitur më parë, ato u hodhën njëherazi në humnerë. Trupat e tyre u zhdukën në errësirën e thellë të shkëmbinjve, ndërsa mbi sipërfaqe mbeti vetëm heshtja, e mbështjellë me një vaj që nuk del nga goja, por nga dheu. Populli nuk i kujtoi me thirrje, por me respekt të thellë dhe me emërtim të përhershëm të vendit ku ndodhi tragjedia: Gryka e Vajës, ose Shkëmbi i Vashave. Thuhet se në atë vend, edhe era fryn më ngadalë, edhe gjëmat e natyrës kanë një përmbajtje solemne. Në ditë të qeta, malësorët thonë se jehona që vjen nga poshtë është si zëri i një kori të heshtur vajzash që rrinë dorë për dore në përjetësi. Ky akt i jashtëzakonshëm mbeti në kujtesën popullore jo si thjesht një ngjarje tragjike, por si një sakrificë e ndërgjegjshme dhe kolektive, një qëndrim i rrallë që thyen kufijtë e kohës dhe e ngre gruan shqiptare në lartësinë e heroinës së heshtur – asaj që nuk lufton me armë, por me vendim dhe dinjitet.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Shekulli XV
Përmbledhja Historike e Periudhës
Shekulli XV shënon përpjekjet e fundit të shqiptarëve për të ruajtur pavarësinë përballë zgjerimit të Perandorisë Osmane në Ballkan. Pas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut në vitin 1468, fronti i qëndresës u dobësua, ndërsa qytete të rëndësishme si Kruja, që ishin mbrojtur për dekada, filluan të bien një nga një. Më 16 qershor 1478, pas një rrethimi të gjatë dhe të vështirë, Kruja u dorëzua përfundimisht. Me rënien e saj, jo vetëm që humbi një bastion i rëndësishëm i rezistencës shqiptare, por edhe nisi një kapitull i ri i nënshtrimit politik, ekonomik dhe kulturor. Në këtë klimë pasigurie, të frikës dhe poshtërimit të mundshëm nga ushtria osmane, shumë gra dhe vajza përballeshin me zgjedhje të pamundura: nënshtrim ose vetëflijim. Pikërisht në këtë kontekst lindi një nga legjendat më të fuqishme të sakrificës kolektive në historinë shqiptare.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Pushtimi i qytetit të Krujës nga osmanët u shoqërua me masa të dhunshme kundër popullsisë civile, përfshirë plaçkitjen, masakrat, djegiet dhe veçanërisht robërimin e grave dhe vajzave, të cilat konsideroheshin si plaçkë lufte. Në një rend shoqëror ku nderi dhe dinjiteti i familjes identifikohej ngushtësisht me pastërtinë e gruas, rreziku i robërisë dhe përdhunimit shihej si poshtërim i pashlyeshëm, jo vetëm personal por edhe familjar. Kultura e kohës e përforconte rolin e gruas si ruajtëse e moralit dhe e vazhdimësisë së gjakut, dhe çdo akt që cenonte këtë dimension përjetohej si fundi i jetës me nder. Në këtë realitet dramatik, për të shmangur robërimin, përdhunimin apo shitjen në tregjet e skllevërve, një grup prej 90 vajzash nga Malësia e Krujës, shumica nga familje që kishin kontribuar në mbrojtjen e qytetit, morën vendimin për vetëflijim. Akti i tyre nuk ishte vetëm një refuzim ndaj robërisë fizike, por mbi të gjitha ishte një protestë e heshtur dhe tragjike ndaj zhdukjes së lirisë kombëtare e shpirtërore, nënshtrimit të trupit dhe dhunës ndaj gruas si bartëse e nderit, kujtesës dhe identitetit të një kombi. Ky vendim kolektiv përfaqësonte një formë të rrallë qëndrese pa armë – qëndresë përmes vetëflijimit dhe ruajtjes së një të drejte që pushtuesi nuk mund ta merrte dot: të drejtës për të mos u kthyer në robëri pa vullnetin e vet.
Mesazhi
Kjo histori është një nga dëshmitë më të rralla të sakrificës kolektive të grave në historinë shqiptare. Ajo përçon mesazhin e ruajtjes së nderit dhe dinjitetit njerëzor përballë dhunës, si dhe thekson vlerat e qëndresës morale. Në qendër qëndron figura e gruas shqiptare si mbrojtëse e kufirit të fundit të lirisë, kur gjithçka tjetër është humbur. Ky akt vetëflijimi nuk është një gjest dëshpërimi, por një qëndrim aktiv ndaj padrejtësisë dhe pushtimit, që ruhet në kujtesën historike si vepër heroike.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Sot, Gryka e Vajës është më shumë sesa një vend i mbuluar me legjendë – ajo është një monument shpirtëror i qëndresës së grave, një vend përkujtimi për guximin, ndershmërinë dhe fuqinë e brendshme. Rrëfimi i vajzave krutane mund të përdoret në edukimin e brezave të rinj për të nxjerrë në pah jo vetëm rolin e grave në histori, por edhe për të trajtuar temat e lirisë personale, integritetit dhe barazisë gjinore. Gryka e Vajës është gjithashtu një potencial i madh për turizmin përkujtimor dhe kulturor, duke e kthyer këtë vend në një pikë takimi midis historisë, ndjenjës dhe angazhimit qytetar.
Letërsia
- • “Legjenda e Grykës së Vajës ose Shkëmbi i Vashave, çfarë ndodhi 539 vite më parë”, BalkanWeb, 19 qershor 2017.
- • “90 vajza krutane u hodhën nga Shkëmbi i Vajës”, ObserverKult, 4 tetor 2023.
- • Duka, Valentina. Histori e Shqipërisë (nga lashtësia deri në vitin 1912), Tiranë: Kristalina KH, 2007.
- • Instituti i Kulturës Popullore, Tradita dhe Trashëgimia Gojore, Tiranë: 1996.
