Ngjarja
Pleqtë e Tragjasit rrëfejnë se njëherë e një kohë, kur Sazani nuk kishte ende tela, mure e armë, jetonte në fshat një vajzë me sytë si deti dhe zërin si bilbil. Zemra e saj u rrëmbye nga një marinar i huaj, që mbërrinte me anijen tregtare në gjirin e Vlorës.
Ata takoheshin fshehurazi mes shkurreve të Karaburunit.
Por fatin e saj e kishin shkruar të tjerët. Familja e fejoi me një burrë të moshuar nga Dukati, pa e pyetur dhe pa e dëgjuar. E tronditur, kur mësoi se po përgatitej martesa, ajo shkroi një letër dhe e la mbi jastëkun e saj. Me hënën dëshmitare, atë natë qershori, ajo u largua me të dashurin e zemrës, drejt ishullit të Sazanit. Një vend i shkretë e i harruar, ku ata mund të jetonin një jetë të lirë.
Në mëngjes, fshati u zgjua nga një lajm i zymtë. U tha se vajza e re ishte rrëmbyer. Në raste të tilla gjithë burrat e fshatit u bënë bashkë. Ata e dinin që vendi më i mundur për t’u fshehur ishte Sazani. Të zemëruar dhe me armë në duar, u nisën me varka drejt ishullit, si hije nëpër natë. Çifti i lodhur kishte ndezur një zjarr të vogël në një grykë shkëmbore dhe kishte rënë për të fjetur, si njerëz të lirë. Por ajo natë nuk solli mëngjes për ta.
Në errësirën e heshtur, burrat e familjes zbarkuan në ishull, i gjetën të dy në gjumë dhe i vranë pa zë, pa fjalë. I varrosën në një gropë të cekët, të mbuluar me gurë të bardhë. U kthyen duke lënë pas një histori të mbyllur me urdhrin: “Mos e përmendni më kurrë”.
Tri javë më vonë, një djalosh që ruante dhentë mbi Karaburun u betua se pa një grua me fustan të bardhë në majën më të lartë të Sazanit. Ajo qëndronte e pa lëvizur, duke vështruar fshatin e largët. Ditën tjetër, një shi i beftë ra mbi ishull, edhe pse qielli ishte i pastër dhe pa asnjë re. Askush nuk e shpjegoi atë mrekulli. Gurët u lagën nga pika të ftohta, si lotë të padukshëm. Ishte mesi i korrikut, dhe prej asaj dite, sa herë që mbi Sazan bie shi në pikun e vapës, pleqtë pëshpëritin me zë të ulët: “Ajo po qan”. Jo për veten, por për dashurinë që u vra në heshtje, në gjumë, për fjalën që mbyti ndjenjën, për heshtjen që s’gjen as varr e as falje.
Thonë se natën kur vajza iku, në çatinë e shtëpisë së saj këndoi tri herë kukuvajka, dhe një qen i bardhë ulëriti nga maja e kodrës drejt detit. Që atëherë, asnjë çift nuk guxon të kalojë natën në Sazan - sepse “nusja s’i shkon varrit”,- thotë populli.
Një burrë i moçëm, që rri nën hijen e një ulliri mbi Karaburun, kur sheh re të bardha që mbeten pa shi mbi ishull, flet me zë të ulët: “Sazani nuk flet – sepse gjithçka që do të thoshte, do të na therte në shpirt”. Dhe pastaj hesht, si ishulli vetë.
Ata takoheshin fshehurazi mes shkurreve të Karaburunit.
Por fatin e saj e kishin shkruar të tjerët. Familja e fejoi me një burrë të moshuar nga Dukati, pa e pyetur dhe pa e dëgjuar. E tronditur, kur mësoi se po përgatitej martesa, ajo shkroi një letër dhe e la mbi jastëkun e saj. Me hënën dëshmitare, atë natë qershori, ajo u largua me të dashurin e zemrës, drejt ishullit të Sazanit. Një vend i shkretë e i harruar, ku ata mund të jetonin një jetë të lirë.
Në mëngjes, fshati u zgjua nga një lajm i zymtë. U tha se vajza e re ishte rrëmbyer. Në raste të tilla gjithë burrat e fshatit u bënë bashkë. Ata e dinin që vendi më i mundur për t’u fshehur ishte Sazani. Të zemëruar dhe me armë në duar, u nisën me varka drejt ishullit, si hije nëpër natë. Çifti i lodhur kishte ndezur një zjarr të vogël në një grykë shkëmbore dhe kishte rënë për të fjetur, si njerëz të lirë. Por ajo natë nuk solli mëngjes për ta.
Në errësirën e heshtur, burrat e familjes zbarkuan në ishull, i gjetën të dy në gjumë dhe i vranë pa zë, pa fjalë. I varrosën në një gropë të cekët, të mbuluar me gurë të bardhë. U kthyen duke lënë pas një histori të mbyllur me urdhrin: “Mos e përmendni më kurrë”.
Tri javë më vonë, një djalosh që ruante dhentë mbi Karaburun u betua se pa një grua me fustan të bardhë në majën më të lartë të Sazanit. Ajo qëndronte e pa lëvizur, duke vështruar fshatin e largët. Ditën tjetër, një shi i beftë ra mbi ishull, edhe pse qielli ishte i pastër dhe pa asnjë re. Askush nuk e shpjegoi atë mrekulli. Gurët u lagën nga pika të ftohta, si lotë të padukshëm. Ishte mesi i korrikut, dhe prej asaj dite, sa herë që mbi Sazan bie shi në pikun e vapës, pleqtë pëshpëritin me zë të ulët: “Ajo po qan”. Jo për veten, por për dashurinë që u vra në heshtje, në gjumë, për fjalën që mbyti ndjenjën, për heshtjen që s’gjen as varr e as falje.
Thonë se natën kur vajza iku, në çatinë e shtëpisë së saj këndoi tri herë kukuvajka, dhe një qen i bardhë ulëriti nga maja e kodrës drejt detit. Që atëherë, asnjë çift nuk guxon të kalojë natën në Sazan - sepse “nusja s’i shkon varrit”,- thotë populli.
Një burrë i moçëm, që rri nën hijen e një ulliri mbi Karaburun, kur sheh re të bardha që mbeten pa shi mbi ishull, flet me zë të ulët: “Sazani nuk flet – sepse gjithçka që do të thoshte, do të na therte në shpirt”. Dhe pastaj hesht, si ishulli vetë.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Rrëfimet mitike dhe gojëdhënat për Sazanin nisin që nga antikiteti ilir dhe romak (shek. IV p.e.s. – shek. III e.s.), por trajtimi i tij si "ishull i mallkuar" apo "i ndaluar" nis të përforcohet sidomos nga periudha osmane e më tej gjatë shek. XX.
Përmbledhja Historike e Periudhës
Në kohën antike, Sazani njihej si një strehë për detarë dhe ushtarë romakë dhe më pas si pikë strategjike në kalimin mes Adriatikut dhe Jonit. Gjatë pushtimit osman, ishulli nuk kishte një popullsi të qëndrueshme dhe ruhej për arsye ushtarake. Gjatë shekullit XX, sidomos në kohën e Mbretërisë dhe më tej në diktaturën komuniste, Sazani u kthye në një bazë të fortë ushtarake e izoluar. Legjendat mbi heshtjen, humbjet, zhdukjet dhe mallkimet u shfaqën si formë rrëfimi popullor për të shpjeguar “mungesën e jetës” në një vend kaq të bukur.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Izolimi i gjatë i ishullit, ndalimi i hyrjes për qytetarët e zakonshëm dhe mungesa e çdo shenje jete civile e kthyen Sazanin në një hapësirë të shkëputur nga koha dhe njerëzit. Ai u perceptua si “ishulli i shurdhër” – pa zë, pa dritë, pa kujtim. Kjo heshtje e ngulitur në kohë, e shoqëruar me prani të mistershme dhe me rrëfime të pashpjegueshme, krijoi një nga figurat më të fuqishme të imagjinatës popullore: ishulli që nuk flet – një vend që ruan sekrete të thella dhe ndëshkon me heshtje ata që guxojnë ta prekin, qoftë me trup, qoftë me shpirt.
Mesazhi
Ishulli i Sazanit mishëron idenë e bukurisë së pamundur, të një parajse të ndaluar, ku përzierja e historisë ushtarake, izolimit politik dhe natyrës së egër ka krijuar një hapësirë jashtë kohe. Gojëdhënat që lidhen me të pasqyrojnë frikën dhe respektin ndaj vendeve të mistershme dhe fuqinë e kujtesës kolektive për të mbrojtur hapësira të paprekura përmes mitit. Sazani është paralajmërim për modestinë përballë natyrës dhe kujtesës.
Bibliografia
- Mark Tirta, Mitologjia ndër shqiptarë, Toena, Tiranë, 2004 – për trajtimin e besimeve popullore mbi hapësirat e izoluara dhe ishujt si vende të mbinatyrshme apo të mallkuara.
- Arkivi i Institutit të Kulturës Popullore (vitet 1970–1985), intervista etnografike të mbledhura në Karaburun, Tragjas dhe Dukat – përfshijnë rrëfimet lokale mbi Sazanin si ishull “i ndaluar”, “i heshtur”, dhe “që nuk pranon zë”.
- Kujtesa popullore nga zona e Orikumit dhe Dhërmiut, të publikuara në revista kulturore si Kultura Popullore dhe Gjurmime Albanologjike – për legjendën e “dritave në det”, të katër shpirtrave të ngujuar dhe simbolikën e shpirtrave të pastrehë në Sazan.
