Ngjarja
Në Delvinën e djegur nga luftërat e gjata për liri dhe ekzistencë, lindi e u rrit një burrë i quajtur Gjin Aleksi. Prijës i vendit, i krishterë nga feja dhe i marrosur pas dheut të të parëve të tij, Gjin Aleksi ishte nga ata njerëz që nuk kërkonte lavdi, por ndërtonte kur të tjerët shkatërronin e përvëlonin gjithçka. Thuhet se ngriti me mund dy kisha – atë të Rusanit dhe të Papuçisë.
Por më pas, mbi jugun e Shqipërisë ra hija e një rendi të ri - Perandoria Osmane. Me ligje dhe besim të huaj, osmanët sollën zgjedhje të vështira: të ikje, apo të përshtateshe. Disa braktisën kishat, të tjerë ndryshuan besimin. Por Gjin Aleksi, sipas gojëdhënës së zonës, nuk e la fatin e njerëzve të tij në duart e të tjerëve. Pranoi fenë e re, por jo për hir të sulltanit, as për para, por për të mbrojtur komunitetin e tij. Aty ku kishte ndërtuar për të krishterët, vendosi të ndërtonte për myslimanët. Të nesërmen, zbriti në shesh dhe u tha burrave të fshatit: “Nuk po braktis as kujtimin e të parëve, as këtë vend. Po gjej mënyrën si do ta mbroj që pushtuesit të mos e shkatërrojnë. Këtu do të ndërtojmë sërish, një vend të ri lutjeje për një kohë të re. Po gurët do të jenë tanët. Dhe emri, emri im do të mbetet në portë. A jeni me mua?”.
Plaku Lekë ngriti kokën e tha me zë të ulët:
- “Po ti, Gjin, do të lutesh me ne?”
- "Do të lutem që kjo tokë të mos na mallkojë, që të mos harrojmë kush ishim, edhe kur ndryshojmë në dukje, për hir të mbijetesës. Unë do të jem me ju. Ne na bashkon gjuha, traditat e zakonet e këtij vendi dhe jo feja", - u përgjigj Gjini.
Atëherë foli dhe Tanushi, shërbëtori i vjetër i shtëpisë së tij: “Nëse do të ngrihet me dorën tënde, me gurët tanë – atëherë po. Udhëhiqe ti, vijmë pas teje”. “Nuk na duhet bekim nga Stambolli”, mërmëriti Gjini. “Ne jemi bekimi i vetes sonë”.
Dhe ndërtimi nisi. Gurë që vendoseshin me kujdes, duar që punonin pa fjalë. Në atë kodër, populli i vogël i Delvinës ngriti xhaminë e vet, me heshtjen e së kaluarës dhe durimin e së tashmes. Kur u ngrit minarja, askush nuk bërtiti. Vetëm një plakë tha: "Po ajo kupola, duket sikur i jep hije gurëve të vjetër. Sikur ta dinte se po ndërtohej mbi një kujtim të vjetër”.
Sot, kur kalon nëpër Delvinë dhe sheh xhaminë mbi kodër, ndjen një qetësi që nuk vjen nga madhështia, por nga përulësia. Ajo xhami nuk flet me zë të lartë, por flet drejt: për një kohë të trazuar, kur njeriu zgjodhi të mos zhdukej, por të qëndronte, të rezistonte e të përshtatej. Pa harruar kush ishte.
Por më pas, mbi jugun e Shqipërisë ra hija e një rendi të ri - Perandoria Osmane. Me ligje dhe besim të huaj, osmanët sollën zgjedhje të vështira: të ikje, apo të përshtateshe. Disa braktisën kishat, të tjerë ndryshuan besimin. Por Gjin Aleksi, sipas gojëdhënës së zonës, nuk e la fatin e njerëzve të tij në duart e të tjerëve. Pranoi fenë e re, por jo për hir të sulltanit, as për para, por për të mbrojtur komunitetin e tij. Aty ku kishte ndërtuar për të krishterët, vendosi të ndërtonte për myslimanët. Të nesërmen, zbriti në shesh dhe u tha burrave të fshatit: “Nuk po braktis as kujtimin e të parëve, as këtë vend. Po gjej mënyrën si do ta mbroj që pushtuesit të mos e shkatërrojnë. Këtu do të ndërtojmë sërish, një vend të ri lutjeje për një kohë të re. Po gurët do të jenë tanët. Dhe emri, emri im do të mbetet në portë. A jeni me mua?”.
Plaku Lekë ngriti kokën e tha me zë të ulët:
- “Po ti, Gjin, do të lutesh me ne?”
- "Do të lutem që kjo tokë të mos na mallkojë, që të mos harrojmë kush ishim, edhe kur ndryshojmë në dukje, për hir të mbijetesës. Unë do të jem me ju. Ne na bashkon gjuha, traditat e zakonet e këtij vendi dhe jo feja", - u përgjigj Gjini.
Atëherë foli dhe Tanushi, shërbëtori i vjetër i shtëpisë së tij: “Nëse do të ngrihet me dorën tënde, me gurët tanë – atëherë po. Udhëhiqe ti, vijmë pas teje”. “Nuk na duhet bekim nga Stambolli”, mërmëriti Gjini. “Ne jemi bekimi i vetes sonë”.
Dhe ndërtimi nisi. Gurë që vendoseshin me kujdes, duar që punonin pa fjalë. Në atë kodër, populli i vogël i Delvinës ngriti xhaminë e vet, me heshtjen e së kaluarës dhe durimin e së tashmes. Kur u ngrit minarja, askush nuk bërtiti. Vetëm një plakë tha: "Po ajo kupola, duket sikur i jep hije gurëve të vjetër. Sikur ta dinte se po ndërtohej mbi një kujtim të vjetër”.
Sot, kur kalon nëpër Delvinë dhe sheh xhaminë mbi kodër, ndjen një qetësi që nuk vjen nga madhështia, por nga përulësia. Ajo xhami nuk flet me zë të lartë, por flet drejt: për një kohë të trazuar, kur njeriu zgjodhi të mos zhdukej, por të qëndronte, të rezistonte e të përshtatej. Pa harruar kush ishte.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Shekujt XVI–XVII
Përmbledhja Historike e Periudhës
Shekujt XVI–XVII përbëjnë një periudhë vendimtare për shndërrimet fetare dhe kulturore në Shqipëri. Me konsolidimin e sundimit osman, në shumë zona të vendit filloi kalimi gradual nga krishterimi në besimin islam. Ky proces nuk ishte linear dhe homogjen, por i shtrirë në kohë dhe i ndikuar nga faktorë të ndryshëm politikë, ekonomikë, shoqërorë dhe shpirtërorë. Ndërkohë që ndërtimi i xhamive të reja dëshmonte konsolidimin e besimit islam, shumë kisha të vjetra u përshtatën për rite të reja, duke reflektuar jo vetëm ndryshimin fetar, por edhe një vazhdimësi të kujtesës kolektive. Në këtë sfond, Xhamia e Gjin Aleksit në Delvinë është një rast emblematik për ndërthurjen e besimeve dhe kujtesës historike. Sipas të dhënave të mbledhura nga etnologët në vitet 1950–1960, Gjin Aleksi përshkruhet si një figurë historike që veproi në prag të pushtimit osman në jug të Shqipërisë. Ai konsiderohej si një prijës vendas i krishterë i zonës së Delvinës, që kishte luftuar kundër forcave osmane, por edhe kundër venecianëve. Sipas kësaj tradite gojore, ai kishte ndërtuar dy kisha: atë të Rusanit dhe të Papuçisë. Pas rënies së Delvinës nën sundimin osman, këto kisha u shndërruan në xhami.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Xhamia e Gjin Aleksit, ndryshe nga shumë xhami të tjera të ndërtuara rishtazi gjatë periudhës osmane, është ndërtuar mbi themelet e një kishe të hershme. Shumë vizitorë e përshkruajnë këtë xhami si një nga objektet më të veçanta për nga ndërthurja arkitektonike. Struktura e saj përfshin elementë që tregojnë përdorimin paraprak si kishë, gjë që është e zakonshme për shumë ndërtesa fetare të zonës ballkanike gjatë shekujve të islamizimit. Xhamia gjendet në Delvinë, në një pozicion të ngritur, dhe është ndërtuar me gurë të latuar me përpikëri. Dritaret dhe kolonat ruajnë një stil që lidhet me ndërtimet kishtare bizantine, ndërsa kupola dhe minarja janë shtesa osmane të mëvonshme. Kjo dëshmi materiale konfirmon se objekti nuk ishte ndërtuar nga e para, por ishte përshtatur me ndryshime të buta për të përmbushur nevojat e ritit islam. Ruajtja e emrit të Gjin Aleksit ndodhi jo si pasojë e një konvertimi personal të princit, por si respekt për figurën e tij historike.
Mesazhi
Xhamia e Gjin Aleksit është shumë më tepër se një monument fetar. Ajo është një pikëtakim i memories historike me realitetin kulturor të ndryshimeve shoqërore. Ruajtja e emrit të një princi të krishterë në një objekt kulti islam flet për një ndjeshmëri të thellë ndaj historisë, për respektin që një komunitet ka treguar për të kaluarën e vet, pavarësisht transformimeve ideologjike apo fetare. Në këtë kuptim, xhamia është një simbol i tolerancës, i ndërgjegjes historike dhe i vazhdimësisë së identitetit lokal. Kjo histori sjell një interpretim të rëndësishëm mbi ruajtjen e emrit të themeluesit origjinal, një figurë e krishterë, edhe pasi objekti u përshtat për fenë islame. Ky fakt tregon për një formë të trashëgimisë kulturore të ndërthurur, ku kujtesa e komunitetit i mbijetoi konvertimit fetar dhe krijoi një simbol lokal të vazhdimësisë dhe bashkëjetesës.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Në një epokë kur bashkëjetesa ndërfetare dhe dialogu ndërkulturor janë sfida të përhershme në shoqëritë moderne, Xhamia e Gjin Aleksit shërben si model i rrallë për edukimin mbi tolerancën, trashëgiminë dhe bashkëjetesën. Për brezat e rinj, ajo përçon mesazhin se identiteti nuk është i ngurtë dhe konfliktual, por i ndërtuar mbi kujtesën, bashkëpunimin dhe respektin për të kaluarën. Kjo formë kujtese popullore nuk e mohon ndryshimin fetar, por e trajton atë si pjesë të një procesi të natyrshëm historik, ku strukturat ekzistuese ruanin emrin dhe vlerën e tyre për komunitetin lokal, edhe pasi ndryshonte funksioni i tyre ritual.
Bibliografia
- Kiel, Machiel. Ottoman Architecture in Albania. Istanbul: IRCICA, 1990.
- Elsie, Robert. Historical Dictionary of Albania. Lanham: Scarecrow Press, 2010.
- Instituti i Antropologjisë, fondi “Lluka Karafili”, legjenda dhe gojëdhëna nga Shqipëria e Jugut, 1950–1960.
