Ngjarja
Legjenda e kullës që nuk mundi të ngrihej Në kohëra që nuk numërohen me vite, por me kujtime, mali i Tomorrit ka qenë jo vetëm kufi i dheut, por edhe kufi i fjalës, i drejtësisë, i besës. Në majë të tij, thuhet, jeton Baba Tomorri – një plak i moçëm me mjekër të bardhë si bora që s’shkrihet as në gusht. Ai nuk flet shumë. As nuk shihet lehtë. Por gjithmonë sheh. Dhe sheh gjithçka. Rreth tij sillen katër shqiponja të zeza, me krahë të gjatë e sy të mprehtë. Janë sytë dhe veshët e tij. Kur fluturojnë në qetësi, gjithçka është në paqe. Por kur nisin të rrotullohen mbi majë, në heshtje, është si të dëgjosh kambanat e një mallkimi të afërt. Diçka e rëndë po ndodh – një padrejtësi, një thyerje e besës, një fyerje ndaj së shenjtës. Baba Tomorri nuk flet me gojë. Fjalët e tij janë stuhitë që zbresin si dënim, erërat që ulërijnë mes natës, gurët që shkëputen nga faqet e malit si pika loti të zemërimit. Ai nuk ndëshkon menjëherë, por kurrë nuk harron. Njëherë, rrëfejnë pleqtë, një bej i pasur e mendjemadh vendosi të ngrinte një kullë pikërisht në majën e Tomorrit. Donte të sundonte “nga lart”, të shihte çdo fshat, çdo njeri, çdo kafshë që lëvizte poshtë tij. Donte të bëhej më i lartë se hija e malit. Të shkruante emrin e tij atje ku vetëm Zoti shkon. E nisi punën me ustallarë, me gurë të bardhë, me karvanë që ngjiteshin lart çdo ditë. Njëfarë kohe, gjithçka dukej se po ecte. Por natës nuk i pëlqeu kulla. As Babait të malit. Një natë, erërat nisën të fryjnë nga të katër anët, një stuhi e zezë mbuloi gjithçka dhe mjegulla zbriti si qefin mbi kullën në ndërtim. Të nesërmen, s’kishte më asnjë gur. Asnjë rrugë. Askush nuk i gjente më shtigjet që ishin hapur me javë të tëra. Asnjë shenjë se aty kishte kaluar dorë njeriu. Thuhet se atëherë Baba Tomorri foli – vetëm një herë, por fjalë e tij jehon edhe sot: “Askush s’e ngre kullën mbi hijen time.” Që nga ajo kohë, askush nuk ka guxuar të ngrejë kulla mbi majën e shenjtë. Të gjithë ngjiten me përulje, jo me krenari. Sepse nuk është vetëm historia e një beu të marrë. Është kujtesa se krenaria pa kufi, padrejtësia dhe shpërfillja e së shenjtës nuk kalojnë pa ndëshkim. Dhe mali, ai që s’ka zë, por ka ndërgjegje, flet gjithmonë kur duhet.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Evidentuar si vend i shenjtë prej shek. IV. p.e.s.
Përmbledhja Historike e Periudhës
Besimi i lidhur me malin e Tomorrit si një vend i shenjtë është shumë i lashtë, me rrënjë që mund të identifikohen prej shekullit IV p.e.s., kur kultet e natyrës dhe adhurimi i maleve ishin të përhapura në trevat shqiptare. Ky sakralitet natyror, që shihte në majat e maleve vendbanime të forcave hyjnore, mbijetoi përmes përshtatjes me besime të tjera përgjatë historisë. Në periudhën e krishterimit të hershëm, ai u përthith pjesërisht në tradita të reja devocioni, ndërsa gjatë sundimit osman, përmes përhapjes së bektashizmit, u institucionalizua në formën e një kulti të qëndrueshëm shpirtëror. Në rrëfimet popullore, mali i Tomorrit përfytyrohej si vendbanimi i një fuqie mbinatyrore që ndëshkonte padrejtësinë dhe ruante rendin moral, shpesh i mishëruar në figurën mitike të Baba Tomorrit – një plak i moçëm me mjekër të bardhë dhe katër shqiponja rreth tij. Kjo figurë, e trashëguar nga botëkuptime të lashta, përfaqësonte vazhdimësinë e shenjtërisë së malit në vetëdijen kolektive. Me përhapjen e bektashizmit në shekujt XVIII–XIX, kjo ndjeshmëri mitike mori formë të përqendruar rreth kultit të Baba Aliut (Abaz Aliut), një prej shenjtorëve kryesorë të këtij besimi. Teqeja e Kulmakut, në lartësitë e Tomorrit, u shndërrua në një nga qendrat më të rëndësishme të pelegrinazhit bektashi në Ballkan. Ndërthurja mes përfytyrimit popullor të Baba Tomorrit dhe kultit fetar të Baba Aliut është një shembull i rrallë i bashkëjetesës midis mitit dhe besimit të institucionalizuar, duke ruajtur fuqinë shenjtëruese të malit si pjesë thelbësore e identitetit shpirtëror shqiptar.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Tomorri nuk është thjesht një mal. Ai është një prani. Kur e sheh nga larg, me majat që mbështeten mbi retë dhe trupin e tij si një luan i shtrirë, kupton pse njerëzit, prej mijëra vitesh, kanë besuar se atje lart banon një fuqi. Nuk ishte e nevojshme një libër i shenjtë për ta shenjtëruar. Vetë natyra e tij – e egër, e qetë dhe hijerëndë – mjaftonte për të ngjallur frikë, respekt dhe përulje. Në botën shqiptare, si në shumë kultura të tjera të lashta, majat e maleve ishin gjithmonë vende të shenjta. Por Tomorri u veçua. Ai nuk ishte vetëm vendi ku qëndronin hyjnitë, por edhe një lloj gjykatësi i heshtur. Populli i dha shpirt, e pa si roje të drejtësisë, si mbrojtës të besës, si dikë që sheh dhe vepron. Dhe kur ndodhnin stuhi, kur era fshikullonte pa mëshirë, kur shkëmbinjtë rrëshqisnin papritur, njerëzit nuk i shihnin këto fenomene si rastësi, por si shenja të një zemërimi që vinte nga lart. Në rrëfimet gojore, Tomorri nuk fal padrejtësinë. Ai nuk është i largët; është gjithmonë aty, gati të flasë – jo me fjalë, por me mjegull, me zhurmë, me ndëshkim të heshtur. Nga kjo ndjeshmëri lindi figura e Baba Tomorrit, një njeri i moçëm me mjekër të bardhë dhe katër shqiponja që sillen rreth tij. Më vonë, ky besim u ndërthur me besimin bektashi dhe u mishërua në shenjtin Baba Ali. Por në thelb, gjithçka nisi nga një ndjenjë e thellë njerëzore: se drejtësia ka një vendbanim, dhe ai është mali. Sot, Tomorri është një qendër e rëndësishme pelegrinazhi për besimtarë të feve të ndryshme, veçanërisht gjatë festës së Baba Aliut (20–25 gusht), ku qindra familje ngjiten në mal për të bërë kurban, për të lutur falje, për të shprehur mirënjohje dhe për të rigjetur lidhjen me të shenjtën.
Mesazhi
Mali i Tomorrit dhe Baba Tomorri përfaqësojnë lidhjen e drejtpërdrejtë të shqiptarëve me natyrën e shenjtë, me besën, me drejtësinë dhe me përjetësinë. Ai është metaforë e qëndresës, por edhe e paqes shpirtërore. Ai është i të gjithëve, pavarësisht fesë, origjinës apo statusit: një figurë që bashkon dhe nuk ndan.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Sot, Mali i Tomorrit nuk është vetëm një simbol shpirtëror, por edhe një qendër bashkimi kulturor dhe identitar për shqiptarët. Ritet që zhvillohen çdo gusht janë dëshmi e gjallë e ndërthurjes ndërfetare dhe e trashëgimisë së një përvoje të përbashkët, që i ka mbijetuar pushtimeve, ideologjive dhe ndarjeve. Baba Tomorri është kthyer në një figurë që tejkalon përkatësitë fetare apo krahinore – një simbol i tokës së shenjtë, i drejtësisë dhe i kujtesës që nuk zbehet. Për komunitetin bektashi, vendi mbetet një nga qendrat më të rëndësishme të pelegrinazhit shpirtëror, përkushtuar Baba Aliut. Për shumë të tjerë, ai është një mal që flet me histori, me legjenda dhe me heshtje. Në një botë gjithnjë më të fragmentuar, ku shenjtëria rrezikon të humbasë përballë interesit, Tomorri mbetet një pikë orientimi dhe një pasqyrë për atë që kemi qenë dhe atë që ende duam të jemi.
Letërsia
- • Elsie, Robert. Albanian Folktales and Legends. Dukagjini Publishing House, Pejë, 2001.
- • Mandala, Pëllumb. Kulti i Tomorrit: Ndërmjet Mitit dhe Besimit Popullor. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2009.
- • Doja, Albert. “Politics of Religious Dualism: Bektashism in Albania.” Critique of Anthropology, vol. 20, no. 1, 2000, pp. 61–86.
- • Instituti i Kulturës Popullore. Kultura Popullore, Nr. 2, 1981; Nr. 1, 1987.
