Ngjarja
Tana, vajza e vetme e një fshatari të pasur kishte rënë në dashuri me një bari të varfër, hyzmeqarin e familjes së saj. Fjala mbërriti deri te veshi i babait të vajzës, por ai nuk e besoi. Për të vënë në provë të bijën, ai i kërkoi asaj që t’i çonte bukë bariut dhe e ndoqi atë fshehurazi. Djaloshi-bari, e pa nga larg që të dashurën e zemrës po e ndiqnin. Mori fyellin dhe filloi t’i binte e të këndonte: Tanë, moj e bukura, Tanë! Vare bukën n’atë thanë, Se babanë e ke pranë. Ishte një thirrje për të mos folur, për të heshtur, për të mbrojtur dashurinë e tyre. Vajza e kuptoi dhe nga larg i thirri me zë të lartë: “O çobani i malit! Eja dhe merre bukën tek thana!” Këto fjalë e bindën të atin se vajza nuk e dashuronte çobanin. Pak kohë më pas, një grup hajdutësh hyri në befasi në stan dhe e lidhën çobanin pak më tej stanit. Ai iu lut atyre që t’i lironin të paktën një dorë që t’i binte fyellit. Hajdutët e pranuan kërkesën e tij dhe u larguan. Tingujt e fyellit dhe kënga e tij u përhapën gjithandej. I dëgjoi edhe vajza. Bariu këndonte: Tanë, moj e zeza, Tanë! Sqo babanë të bonjë berianë ?! Se çobanë lidhur e kanë, Dhëntë te Shtogu janë Qen’ e zi, arap e vranë. Berianë – thirrje, alarm. Shtogu – toponim. Dy desh për elli i kanë. S’qo babanë të bonjë berianë! Tana, sapo e dëgjoi njoftoi të atin. Në këngën e Tanës kjo gjë është përjetësuar në vargjet: -Ngreu, baba, boj berianë! Se çobanë lidhur e kanë. Dhentë mu te Shtogu janë. Pasi i ati i vajzës së bashku me burrat e fshatit e shpëtuan çobanin nga rreziku, ai e pyeti djalin: – E do vajzën time? – Më shumë se jeta ime, – tha bariu. – Të trashëgoheni në jetë të jetëve, – i tha babai i vajzës dhe i lidhi duart e tyre me një shami të bardhë. Duke i lidhur me shami duart e tyre babai i vajzës vulosi lidhjen: me njërën dorë të lidhur ai nuk mund t’i binte fyellit, nuk do kishte më përse të thërriste dashurinë – sepse ajo tashmë i ishte dhënë. Dashuria u pranua. Fyelli e përmbushi misionin e tij dhe nuk do ishte më mjet lutjeje, por kujtimi i një sakrifice që e bëri këtë dashuri të mundur dhe që i shpëtoi jetën.
Nuk ka përmbajtje audio në dispozicion. Shtoni një URL audio në panelin e administrimit.
Nuk ka përmbajtje video në dispozicion. Shtoni një URL video në panelin e administrimit.
Periudha Kohore
Trashëgimi gojore dhe instrumentale prej lashtësisë deri në ditët tona (pa datë); historia e Tanës – shek. XIX
Përmbledhja Historike e Periudhës
Treva e Gramshit është një nga trevat që ruan gjallë një nga trashëgimitë më të rralla dhe më autentike të muzikës popullore shqiptare – fyellin si instrument, mjeshtëri, kod komunikimi dhe simbol shpirtëror. Në këtë krahinë malore, ku jeta e përditshme lidhej ngushtë me bagëtinë, natyrën dhe komunitetin, fyelli nuk ishte vetëm shoqërues i çobanëve, por zë i ndjenjave njerëzore, thirrje e largët, shprehje e dhimbjes, gëzimit, dashurisë e mallëngjimit. Në shek. XIX, kur shoqëria ndahej ndjeshëm sipas pasurisë, e dashuria përjetonte përplasje me nderin e fisit, instrumente si fyelli mbeteshin si mjet i vetëm për të folur pa fjalë. Në këtë kontekst, është rrënjosur edhe Legjenda e Tanës dhe bariut, një histori dashurie që e ngre instrumentin e fyellit në nivelin e një akti shpëtues dhe simbol besnikërie.
Kushtet që Sollën Lindjen e Ngjarjes
Në një shoqëri me ndarje të thella shoqërore, ku vajzat e pasura nuk guxonin të dashuronin djem të varfër, çobanë, fyelli shërbente si urë e padukshme mes dy zemrave. Në duart e çobanit, fyelli nuk është thjesht një vegël muzikore – ai është zëri i vetmisë, shoqëruesi i përditshëm, dëshmitari i mendimeve të heshtura dhe dëfrimi i shpirtit në mal. Në malet e Gramshit, ku njeriu dhe natyra janë një, fyelli ishte ura që lidhte barinjtë me botën dhe me vetveten. Ai i jepte zë qetësisë së kullotave, thërriste delet e shpërndara, por edhe pëshpëriste dashuri të fshehura, mall të pashprehur dhe kujtime që nuk mund të thuheshin me fjalë. Çobani i binte fyellit jo për t’u dëgjuar, por për të komunikuar me të padukshmen – me dashurinë, me shpresën, me shpirtin e tokës që i fliste përmes tingujve. Në këtë lidhje të heshtur, por të thellë, fyelli bëhej identiteti i tij i dytë – një vazhdim i frymës që rri ende pezull mbi malet e Gramshit. Por, kishte raste që fyelli shërbente edhe për të sinjalizuar rrezik apo për të shpërndarë mesazhe në male. Gramshi ruan ende mjeshtri të rrallë në përpunimin e drurit të fyellit dhe është i njohur për një repertor të pasur me melodi baritore që rrokullisnin emocionin nëpër luginat e thella. Në këtë sfond lindi edhe historia që do të bëhej pjesë e kujtesës popullore: “Historia e Tanës dhe fyellit që flet”.
Mesazhi
Fyelli në Gramsh nuk është thjesht një instrument i lashtë popullor; është një gjuhë e përjetshme që flet për dashurinë, besën, ndjenjat e pathëna dhe fuqinë e shpirtit njerëzor për të komunikuar përtej fjalës. Në historinë e Tanës, ai bëhet mjet shpëtimi, zë i dashurisë së mohuar dhe dëshmi besnikërie, në një shoqëri ku fjala e lirë nuk kishte gjithmonë vend. Në jetën e përditshme, fyelli shërbente si një urë që lidhte barinjtë me botën dhe me njëri-tjetrin – një sinjal për rrezikun, një këngë për mallit, një thirrje për dashuri. Por mesazhi i kësaj trashëgimie është më i thellë: në një shoqëri që ndante njerëzit sipas gjinisë, klasës apo prejardhjes, fyelli i Gramshit nuk njihte kufij. Ai i përkiste kujtdo që kishte frymë, ndjesi dhe dëshirë për të thënë pa fjalë atë që ndjente. Në dorën e çobanit të thjeshtë, fyelli merrte fuqi hyjnore – bëhej zëri i së drejtës, dëshmia e ndjenjës dhe pohimi i jetës së përbashkët.
Kuptimi në Kontekstin e Sotëm
Sot, kur ritmi i jetës është përshpejtuar dhe komunikimi është bërë i menjëhershëm, por shpesh i zbrazët, fyelli i Gramshit vjen si kundërzë: një thirrje për të ndalur, për të dëgjuar dhe për të kuptuar më thellë. Ai ruan në thelb tingullin e tokës, frymën e barinjve, shpirtin e natyrës, dhe bëhet simbol i një kulture që nuk flet me zhurmë, por me ndjenjë. Elli – helli ku piqet mishi. Fakti që Fyejt e Gramshit janë shpallur “Kryevlerë Kombëtare e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale” nuk është vetëm një akt institucional – është një njohje e një thesari shpirtëror që ka përballuar shekuj harrese, duke mbijetuar në duart e mjeshtërve fyelltarë gramshiotë dhe brezave të panumërt që i kanë dhënë fyellit jetë. Në një kohë kur shumë të rinj ndihen të shkëputur nga rrënjët, historia e fyellit dhe e Tanës i fton të shohin trashëgiminë jo si relike, por si shpirt i gjallë që u flet – për dashurinë që nuk dorëzohet, për të vërtetën që nuk trembet dhe për tingullin që, ndonëse i thjeshtë, prek më thellë se çdo fjalë.
Letërsia
- • Këshilli Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore Jomateriale: Shpallja e “Fyejve të Gramshit” si Kryevlerë Kombëtare të Trashëgimisë Jomateriale. Tiranë: Ministria e Kulturës, 2023.
- • Petrit Basha: Gramshi në 40-vjetorin e deklarimit qytet, Elbasan 2000.
- • Gojëdhëna dhe këngë popullore nga zona e Gramshit.
