Të Rinjtë dhe Trashëgimia Kulturore Jomateriale në Shqipëri
Pyetsori i parë i këtij lloji në Shqipëri
Në fillim të vitit 2025, mbi 1,000 të rinj të moshës 16 deri në 33 vjeç nga e gjithë Shqipëria morën pjesë në një anketim kombëtar për të ndihmuar në përgjigjen e këtyre pyetjeve. Kjo nismë u zhvillua në kuadër të projektit të financuar nga Bashkimi Evropian “Trashëgimia është Marka Jonë!”, udhëhequr nga DMO Albania dhe EU Policy Hub. Qëllimi: të kuptohej se si të rinjtë e sotëm lidhen me trashëgiminë kulturore jomateriale (TKJ) – këngët, vallet, dialektet, mjeshtëritë, ritualet dhe traditat që jetojnë përmes njerëzve, jo monumenteve. Ky ishte sondazhi i parë i këtij lloji në Shqipëri, dhe gjetjet ofrojnë një pasqyrë të vlefshme mbi mënyrën se si brezi i ri e kupton, e vlerëson dhe e përjeton trashëgiminë.
Një Brez Kurioz dhe i Angazhuar
Sondazhi tregoi se të rinjtë në Shqipëri kujdesen për trashëgiminë e tyre. Mbi 80% u shprehën se ruajtja e traditave është e rëndësishme për identitetin kombëtar. Shumë prej tyre dëshirojnë më shumë përmbajtje kulturore në arsim dhe e vlerësojnë rëndësinë e zakoneve lokale për komunitetin dhe turizmin.
Megjithatë, edhe pse interesi është i lartë, njohuritë janë të pabarabarta. Vetëm 58% e pjesëmarrësve e përkufizuan saktë çfarë quhet trashëgimi jomateriale, ndërsa rreth 20% gabimisht përfshinë edhe rrënojat arkeologjike – një shembull se si TKJ shpesh keqkuptohet. Këngët, vallet dhe dialektet tradicionale janë format më të njohura të TKJ-së, ndërsa mjeshtëria dhe praktikat e listuara nga UNESCO, si Xhubleta dhe Transhumanca, njohin më pak vëmendje – madje edhe në zonat ku ato e kanë origjinën.
Shkolla dhe Arsimi: Një Mundësi e Humbur
Roli i sistemit arsimor në promovimin e TKJ-së rezulton i kufizuar. Shumica e të rinjve kanë vizituar muze, por pak prej tyre kanë përjetuar tregime popullore, lojëra tradicionale apo aktivitete praktike kulturore. Dy të tretat deklaruan se nuk janë pjesë e asnjë klubi kulturor apo artistik në shkollë. Ndërsa disa shkolla në Tiranë ofrojnë më shumë aktivitete, zonat rurale dhe jugore shfaqin akses më të ulët.
Megjithatë, thuajse 3 në 4 të rinj besojnë se TKJ duhet të ketë rol më të madh në programet shkollore. Ata kërkojnë më shumë – më shumë përfshirje, më shumë vizibilitet, më shumë kreativitet.
Familja dhe Gjyshërit: Zemra e Trashëgimisë
Atje ku shkollat mund të dështojnë, familjet – veçanërisht gjyshërit – mbajnë gjallë traditat. Shumica e të rinjve raportuan se kanë mësuar këngë, valle, receta dhe rituale tradicionale në familje. Dialektet fliten ende në shumë shtëpi, dhe vlerat kulturore vazhdojnë të transmetohen në mënyrë joformale.
Megjithatë, pavarësisht këtij roli të fortë të familjes, vetëm 8% e pjesëmarrësve thanë se kishin një anëtar familjeje të përfshirë në aktivitete ekonomike të lidhura me trashëgiminë – si artizanati, turizmi apo guida. Kjo tregon një potencial të pashfrytëzuar për të kthyer njohuritë kulturore në mundësi punësimi dhe zhvillimi lokal.
Komuniteti dhe Kultura: Një Pamje e Ndërlikuar
Ndërsa festivalet dhe ngjarjet lokale luajnë ende një rol të rëndësishëm në jetën kulturore, prania e grupeve profesionale që ruajnë TKJ-në – si ansamble folklorike apo punishte artizanale – është e pabarabartë dhe e përqendruar në disa rajone. Në Tiranë, për shembull, të rinjtë raportuan më pak mundësi për t’u angazhuar me tradita të gjalla në komunitetin e tyre.
Të rinjtë në mënyrë dërrmuese besojnë se si qeveritë lokale, ashtu edhe ato qendrore ndajnë përgjegjësinë për ruajtjen e trashëgimisë, krahas shkollave dhe familjeve. Shoqëria civile shihet gjithashtu si një aktor i rëndësishëm – por ende i nën-përdorur.
Kultura Digjitale: Hapësira të Reja për Tradita të Vjetra
Jo çuditërisht, rrjetet sociale janë sot platforma kryesore për të mësuar mbi trashëgiminë kulturore. TikTok, Instagram dhe YouTube janë shumë më të përdorura se televizori apo programet shkollore për të ndërvepruar me përmbajtje tradicionale.
Megjithatë, njohja e platformave zyrtare apo arkivave digjitale për TKJ-në shqiptare është shumë e ulët – çka tregon se ndonëse kultura po ndahet online, ajo nuk vjen gjithmonë nga burime të besueshme apo gjithëpërfshirëse. Kjo paraqet një mundësi të fuqishme për iniciativa digjitale që të mbushin këtë boshllëk me përmbajtje rinore, të aksesueshme dhe kreative.
Çfarë Kërkojnë të Rinjtë?
Gjatë gjithë anketës, disa mesazhe ishin të qarta:
- Ata duan më shumë përmbajtje kulturore në arsim – jo vetëm në libra, por në klube, aktivitete dhe projekte.
- Ata kërkojnë më shumë investim publik në kulturën lokale – përmes ngjarjeve, qendrave dhe infrastrukturë
- Ata duan më shumë mundësi për të marrë pjesë në formësimin dhe promovimin e identitetit kulturor – si në terren ashtu edhe online.
Të rinjtë shqiptarë nuk e shohin trashëgiminë si një relike të së kaluarës. Ata e shohin si një burim për identitet, kreativitet, lidhje dhe madje edhe punësim – nëse krijohen mundësitë dhe platformat e duhura për t’u përfshirë.
Rruga Përpara
Ky sondazh është një kujtesë: të rinjtë në Shqipëri nuk janë të shkëputur nga kultura e tyre – ata janë të etur për të mësuar, të gatshëm për të vepruar dhe të hapur për mënyra të reja për t’u lidhur me të kaluarën. Por ata kanë nevojë për më shumë mjete, më shumë mbështetje dhe më shumë hapësirë për t’u bërë pjesëmarrës aktivë në ruajtjen dhe rimendimin e trashëgimisë sonë jomateriale.
E ardhmja e TKJ-së nuk qëndron vetëm në muze dhe arkiva – por në shkolla, familje, komunitete dhe hapësira digjitale ku të rinjtë mund ta përvetësojnë këtë trashëgimi dhe ta çojnë përpara.
👉 Dëshiron të eksplorosh të gjitha gjetjet e anketës, grafikët dhe të dhënat e plota?